“Reservado el derecho de admisión a quien con su comportamiento incívico [...] cause molestias a otros usuarios, y también a los menores de edad, acudan solos o acompañados.”

Horrela dio Bilboko Style jatetxeak. Udan ‘Público’ egungarian irakurri nuen artikuluaetorri zitzaidan burura familiako afari batean, ondoko mahaiko haurrak afaria bukatuta eta erabat asperturik, jaiki eta jangela osoan zehar korrika, jolasean eta ateari danbatekoak gogor ematen hasi zirenean. Estatu Batuetan, Pennsylvaniako hiri batean hain zuzen ere, 6 urte baino gutxiagoko haurrei bere jatetxean sarrera debekatzea erabaki zuen Mick Vuickek, eta orain joera hori zabaltzen ari da. Jatetxeez gain, zenbait hotelek eta baita hegazkin konpainia batek ere (hegaldi eta eserleku konkretu batzuetan soilik) neurri bera hartzea erabaki dute.

Egia esan, nori ez zaio tokatu jatetxe batean ume negarti edo oihukari baten ondoan jan behar izatea? Estatu Batuetan debeku hau ezarri zuen jatetxeko nagusiak dioenez, haur bihurri eta saltseroen jarrerek, jolasek eta garrasiek benetan erlaxatzera, lagunekin ondo pasatzera edo zerbait janariaz lagunduz ospatzera joandako bezeroei traba egiten diete. Umeak etxean utzita haur gabeko afari batez gozatzera joan den bikoteak beste batzuen seme-alabak jasan behar izaten ditu askotan. Hori bakarrik ez, gurasoei haurrak lasaitzeko eskatutakoan, zerbitzariak errudunak balira bezala jokatzen zutela dio, eta, ondorioz, gainerako bezeroak kexu izaten zirela. Mick Vuick ziur zegoen bere neurri berriarekin dirua galdu ordez, bezero berriak erakarriko zituela. Berak dioenez, horrela izan da, eta, gainera, eskerrak emanez gutun mordoa jaso duela dio.

Gauza guztietan bezala, jarrera honen aurka dauden taldeak agertu dira. Elkarte batzuek debeku hauek haurren eskubideen aurka doazela salatu dute, diskriminazio bat dela esanez. Euren aburuz, familiek eskubide osoa dute nahi duten jatetxea aukeratzeko. Hala ere, egia da jendeak lasai egoteko eskubideaz aparte, negozio bakoitzak baduela nolako bezeroak nahi dituen aukeratzeko eta horiei zuzendutako legeak jartzeko eskubidea. Jatetxe batzuk familiei esklusiboki zuzendutakoak dira, eta beste batzuek, aldiz, jarrera formalagoa eskatzen dute. Esate baterako, McDonald’s bezalako janari lasterreko enpresa asko familiak erakartzen saiatzen dira, horretarako haurrentzako parkeak jarriz eta menuekin jostailu erakargarriak oparituz. Baina ez bakarrik familiek eta jabeek, gainontzeko bezeroek ere ez al daukate nahi duten giroa aukeratzeko eskubidea?

Edozein modutan ere, honekin ez dut esan nahi jatetxe, hotel, taberna eta gainontzeko negozio guztietan haurrak debekatu behar direnik, ezta gutxiagorik ere. Are gehiago, umeen sarrera debekatzen duen legea ateratzea gaizki irudituko litzaidake. Arestian esan bezala, haurrei zuzendutako negozioak dauden bezala, beste batzuk hauentzat ez izatea ez dago gaizki, eta horregatik negozioen jabeak erabaki beharko luke nori zuzendu bere lokala, enpresariaren esku utziz haurrak debekatzearen erabakia. Enpresariak soilik dauka azken hitza. Horrela, kontsumitzaileak irabaziko du, aisialdirako nahiago duen giroa aukeratu ahal izango duelako, eta baita jabeak ere, berak aukeratzen duen giroan ez baitu kexarik jasoko.

Laburbilduz eta beste era batera esanda, nire aburuz, gero eta indar gehiago hartzen ari den joera hau ez litzateke haur eta familien aurkako debeku bezala hartu behar. Hainbat jatetxe, taberna eta abarretan umeei sartzen ez uzteak negozioetan giro mota desberdinak sortzea ekarriko du, bezeriaren perfilaren arabera. Horrela, kontsumitzaileek aukera ezberdin gehiago izango dituzte eta erosoago sentituko dira. Bestalde, argi dago ume batzuek izaten duten jarrera desegokia ez dela euren errua; izan ere, horrelako neurriak hartzea ez litzateke beharrezkoa izango gurasoek seme-alabei mugak jarriko balizkie, toki publikoetan jarrera egokia izaten irakatsi, eta garrantzitsuena, besteekiko errespetua. Ni ere haurra izan nintzen, eta nire gurasoei ez zieten inoiz atentzioa deitu beharrik izan beste bezeroak gogaitzen nituelako.

Gaur, abenduak 3, Euskararen Nazioarteko Eguna dela eta, euskararen inguruko pasarte bat kontatzera natorkizue. Duela urte asko Argitxoren gutun bat jaso nuen, Ikastolako jolastokian jolasean nenbilela nire ahizpak eman zidana. Ezer gutxi zegoen gutunean idatzita, baina karta hura jasotzeak izugarrizko poza eman zidan. Gaur egun oraindik irribarrea eragiten dit gutun hori irakurtzeak.

Harrigarria da nola lortu zuen Argitxok gutun soil baten bitartez lauzpabost urteko haur bat euskararen garrantziaz jabetzea. Egunero euskaraz hitz egiten ari ote nintzen begira zegoela iruditzen zitzaidan, eta beti saiatzen nintzen euskara ahalik eta gehien ahoan izaten.

Orain, ordea, jabetzen naiz euskararen egoera gero eta zailago bilakatzen ari dela; izan ere, berau zapaltzen duten legeak gero eta gehiago dira. Euskararen normalizazioaz etengabe hitz egiten digute, euskararen erabilera normalizatzen ari diren irudia saltzen diguten; baina bitartean, adibide bat jartzearren, Euskal Herrian haur asko dira euren medikuari ulertu ezin diotenak.
Geure ama hizkuntzak historian zehar egoera latz eta zailagoak ere bizi izan ditu, baina, zorionez, garai hartan asko izan ziren euskaraz hitz egiten jarraitu zutenak eta haiei esker mantentzen dugu maite dugun hizkuntza gure egunerokoan, haiei esker jarraitzen dugu euskaldun izaten. Izan ere, zer da, ba, euskaldun egiten gaituena? Bada, horixe, euskara. Orain geurea da erantzukizuna; jarrai dezagun, beraz, euskaldunok euskaldun egiten gaituen hori zaintzen.

Nori ez zaio gertatu ostiral edo larunbat batean, egun gogor bat eta gero, kaleko iskanbilen ondorioz lo hartu ezinik ibiltzea? Niri, zoritxarrez, behin baino gehiagotan. Izan ere, gertakizun hau gero eta gehiago ematen ari den arazo bat da, bai gure herrian baita gure ingurunean ere. Baina zer egin dezakegu honen aurrean? Ba al dago konponbideren bat arazo hau saihesteko?

Lehenengo eta behin, aurreko astean gertatutako pasarte bat kontatuko dizuet. Etxetik atera eta solasaldian zeuden pare bat bizilagunekin topo egin nuen. Haietako batek oporretatik bueltatu behar izan zuela zioen. Arrazoiak esan zituenean, zur eta lur geratu nintzen: egun batzuk pasatzen ari zen herritik kanpo eta bueltatu behar izan zuen, deskantsatu eta lo egin ezinik ibili zelako! Ez dakit ziur zein herritara joan ziren, baina bueltatu behar izan zuten gaueko iskanbilen ondorioz eta beraien ume txikiek hala eskatuta. Ez dago dudarik onartezina dela horrelako egoerak gertatzea; bidegabekoa da batzuek alkohola edan edo beste sustantzia batzuk hartzearen ondorioz jarrera desegokiak izaten dituztelako, gainerakoei beraien oporrak oztopatu eta, azkenik, lehen esan bezala, deskantsatu ezinik ibiltzeagatik etxera bueltu behar izatea.

Honen ostean, arazo mota horien ondorio batez hitz egingo dizuet: soinu kutsadura.Fenomeno honetaz oso jende gutxi konturatzen da edo ez dio jaramonik egiten. Arazo larria da, ordea. Gehiegizko soinuak, belarrietan eragiteaz gain, gorputzeko beste hainbat lekutan eragiten du eta luzera jota ondorio garrantzitsuak eragiten ditu. Denok dakigun bezala, nabarmenena entzumenik gabe geratzea da, baina ondorioen artean nekea, estresa eta beste hainbat aurki daitezke. Eta ez hori bakarrik, aurreko adibideari jarraiki, toki zaratatsu batean bizi diren umeek efektu negatiboak pairatzen dituzte ikasketa eta, batez ere, osasunean. Beraz, kontu handiz ibili behar da.

Gaur egun, ulergarria da, teknologiak aurrera egiten duen heinean, gazteek gero eta musika edo zarata gehiago jasatea. Ohikoa da toki batzuetan elkartzea eta teknologiak beste guztia egiten du. Ikusi, adibidez, Chuecaren kasua. Bertan, urtero festa bat ospatzen da eta dezibelio gehiegi egoten dira, bai kontzertu baita karrozetan ere. Horiek gorabehera, bizilagunak urtero kexatzen aritu dira idatzi bitartez, eta, azkenean, udaletxearekin eta festetako antolatzaileekin hitz egin ondoren, soinurik gabeko festa lortu dute aurten.

Arazo honi irtenbidea emateko bide bat nork bere entzungailuak ipintzea izango litzateke. Alde batetik, gainerakoei ez diezu trabarik egiten euren eguneroko bizitza aurrera eramatean; beste aldetik, nork bere kaskoak edukitzean, ez duzu zarata taldean entzuten eta, bolumen baxuan jarriz gero, zure osasuna ez duzu kaltetzen. Beraz har ditzagun neurriak!

Ken zazpiren Gaueko argiak abestiak dio “argiak piztuta topatzen ditut kalera irteten naizen orduan”. Egia da, egun eta gau argiak piztuta daude nonahi. Nori ez zaio gertatu, noizbait, etxetik irten eta sukaldeko argia piztuta uztea? Niri, zoritxarrez, behin baino gehiagotan. Inoiz pentsatu gabe nengoen argiak sortutako kutsadura hain larria izan zitekeenik; harrigarria eta sinesgaitza iruditu zitzaidan Berrian irakurri nuen arte honi buruz. Orduan ohartu nintzen argiak sortzen duen kalteaz.

Lehenik, eta adibide gisa, aipatzekoa da astronomoei sortzen diegun arazoa. Hauek izarrak aztertzeaz arduratzen dira, eta guk, gaur egun, gero eta kale-argi gehiago ipintzen ditugu, herri eta hirietan batez ere. Faroletako argia zeruan islatzen da gehienbat, eta horrek sortarazten du kaltea; beraz, saia gaitezen argia erabiltzen beharrezkoak diren objektu edo inguruak argitzeko. Gainera, askotan beharrik izan gabe, piztuta mantentzen ditugu. Ondorioz, oso zaila izaten da izarrak ikustea. Egia esan, bistakoa da arazo hau ez dela denetan larriena. Ni harritu ninduenak argiak gizakioi egunaren eta gauaren erritmoa hautsi diezagukeela jakitea izan zen. Egindako ikerketen arabera, gauean argia ez izateak melatonina hormona murriztu egiten du eta hormona hau, alde batetik, loa eragiteaz arduratzen da. Bestetik, antza denez, minbizietatik babesten gaitu. Beraz, zenbat eta argi gehiago erabili gauez, minbizia pairatzeko arriskua orduan eta handiagoa izango da. Lo orduak murriztea ere eragin dezake.

Bigarrenik, gizakioi kalteak sortzeaz gain, animaliengan ere gaitz larriak sortzen ditu. Honako hauek dira batzuk: txorien migrazioan eragiten du, intsektuak harrapatzen ditu, animalien habitata eraldatzen du… Denetan larriena, txoriei sortutako kaltea dela iruditzen zait. Izan ere, gauean argi gehiegi egoteak txoriak lehenago loditzea dakar; ondorioz, goizegi hasten dira migratzen. Sinesgaitza dirudien arren, gaueko argiarekin jateak loditzea dakar. Duela gutxi egin da ikerketa arratoiekin eta orain gizakiekin egin nahi da.

Nolanahi ere, pentsatu behar dugu gauean argirik gabe ibiltzea ez litzatekeela erosoa izango; izan ere, edozer gauzarekin estroputz egin eta lurrera eror gintezke, edo beldurtu egingo ginateke kalean zehar bakarrik ibili behar izanez gero, gertatzen diren gauza guztiekin. Gaueko argia inoiz asmatu izan ez balitz, argirik gabe bizitzeko arazorik ez genuke izango; halere, gaur egun, argi artifizialik gabe bizitzea ezinezkoa dela esatera ausartzen naiz. Edonola ere, honekin ez dut esan nahi argi asko erabiltzea egoki jokatzea denik. Dena bere neurrian.

Aurreko guztia laburbilduz, zera esan daiteke: gauez argia erabiltzea kaltegarria da. Halere, gaur egun argirik gabe bizitzea ezinezkoa denez, modu kontrolatu batean erabiltzea izango lizateke egokiena arazoak murrizteko.

Bideo honetan, labur-labur azaltzen dira argiak sortutako kutsaduraren ondorio gutxi batzuk.

Orain dela gutxi jakin genuenez, hiru gizon hil zituzten AEBetan heriotza zigorra dela eta. Kasu horietatik atentzioa gehien eman zidana Troy Davisena izan zen. Gizon hau 2011ko irailaren 2an hil zuten, 42 urterekin, injekzio hilgarriaren bidez. Exekuzio honek izan du polemika gehien; izan ere, jende askoren ustez, akusatua errugabea baitzen. Troy Davis 1991an kondenatu zuten, bi urte lehenago, 1989an, polizia bat hiltzeagatik. Akusatuak hiru aldiz saihestu zuen bere exekuzioa 2007. urtetik. 2011n, berriro ere kasua atzeratu eta ez zutela hilko pentsatu zuen, baina oker zegoen. Epaimahaiak beranduago adierazi zuen poliziak hertsatuta erabaki zuela. Hau da, beraien ustez, Davis errugabea zen, baina poliziak behartu zituen erruduna zela esatera. Ondorioz, hiltzera kondenatu zuten. Ustez berak hildako poliziaren familikoek nola hiltzen zen ikustera joan ziren Jackson kartzelera. Euren aburuz, Davis erruduna zen, eta Anneliese MacPhail alarguna ados agertu zen epaiketaren emaitzarekin.

Azter ditzagun gizon honen azken hitzak:

Ez zen nire errua izan, ez neukan pistolarik eta errugabea naiz.

Esan daiteke horiek ez direla gizon errudun baten hitzak. Horren adierazle da Troy Davisen alde jende ugari ipini zela: manifestazioak egon ziren eta bai Aita Santuak eta Europar Batasunak ere babesa eman zioten.

Goian aipatutako gertakizunaz aparte, duela gutxi beste kasu zital bati buruz entzun genuen: espainiarren biloba zen Manuel Valle heriotza zigorrera kondenatua zegoen Estatu Batuetan, Floridan hain zuzen ere, polizia bat hil izanagatik. Espainiako Gobernuak eta Europar Batasunak zigorra kentzeko eskatu zieten amerikarrei, baina ez zen horrela gertatu. Okerrena zera izan zen: gizon honi jarri behar zioten injekzioa ez zen besteak bezalakoa. Injekzio mota honek kontziente uzten zaitu eta izugarrizko mina jasaten duzu beste injekzio bat jartzen dizuten bitartean.

Dena den, kasu hauek ez dira bakarrak. Berrietan asko azaldu dira eta horregatik ezagutzen ditugu, baina oraindik munduko beste hainbat herrialdetan -Txina, Ipar Korea, Irak eta AEBko estatu batzuetan esate baterako- horrelako zigorrak aplikatzen dira.

Bestalde, Amnesty International-ek adierazi duenez, aurtengo heriotzen portzentajea gutxitu egin da, eta heriotza zigorra aplikatzen duten herrialdeen kopurua ere urriagoa da. Espero dezagun, bada, urte batzuen ondoren heriotza zigorra desagertuta egotea munduan zehar.

Informazio gehiago: rtve.es/penamuerte

Abenduan sartzeaz batera, telebista piztu orduko biak, bai begiak eta baita belarriak ere, nekatzeko moduko iragarki piloen presentzia areagotuz doala konturatzen naiz. Hau gutxi balitz, kaleetan honezkero hasi dira gauak nola egunak apaintzen dituzten argi koloretsuz hornituriko dekorazioak. Laster izango dugu, duda izpirik gabe, EITBko urteroko Gabonetako iragarkia gure etxeetako pantailetan, urteroko tradizioari helduz! Nire aurreikuspen ukaezina: Gabonak bertan ditugu, ate joka.

Argiz apainduriko kaleak, kolorez jantziriko pinuak, eta opari mordoa hauen azpian gordeta haurren batek irekiko zain (ez da espero luzea izango hauxe, inondik ere). Nolanahi ere, ilargiak berak bezalaxe, Gabonek badute guztiok ikusten dugun baina ukatzen dugun aurpegia, hots, kontsumismoa.

Orain arte idatziriko lerroetan esandakoa nahikoa eta, apika, gehiegi da zabaldu nahi izan dudan mezuaz jabetu zaitezten, askotan hitz gutxi batzuk nahikoa baitira benetan adierazi nahi dena islatzeko. Ulertze onari, hitz gutxi, ez al da egia? Izan ere, oraingo honetan ene artikuluaren helburua ez da gai honen inguruko eztabaida sortzea besterik. Zertarako dagoeneko jakin badakizuena kontatu? Zuen iritzia baino ez dut nahi gaurkoan!

Azken batean, ziur nago guztiok ondo baino hobeto dakizuela kontsumismoa zer den, baduzuela Gabonetan ematen den kontsumo edo erosketa konpultsiboaren berri, alegia. Hau, jakina, hazi egin da azken urteotan Internet bidezko erosketaren ondorioz, esan beharrik ere ez dago.

Halere, kontua ez da ea benetan ongi iruditzen zaizuen urteko sasoi honetan ematen den bloke kontsumistaren ekintza, ea honen aurrean zuek nola jokatzen duzuen eta nola jokatu beharko zenuketen aitortzeko gai ote zareten baizik. Anima zaitez eta utzi zure iruzkina, konpartitu zure esperientzia euskaljakintzarekin. Prest egongo al zinateke kontsumismoari, zehazki Gabonetako kontsumismoari bizkarra emateko? Gabonetan erosteko behar kontrolaezinak hartzen al zaitu? Zer duzu esateko honen inguruan? Krisiak eraginik ba al du, benetan, gai honi dagokionez? Tik-tak, tik-tak…

Orain dela gutxi irakurri nuen, antzinako Grezian, Olinpiar Jokoetan parte hartzen zuten atletek dopinera jotzen zutela beraien errendimendua handitzeko; beraz, nik uste nuen bezala, dopinna ez da gaur egungo kontua, hori dirudien arren. Uda honetan, Gazteriaren Munduko Atletismoko txapelketa ospatu da, eta, Interneten lasterketen emaitzak bilatzen ari nintzela, iazko edizioaren artikulu batekin egin nuen topo. Zera irakur zitekeen bertan: 17 urteko bi mutilek positibo eman zuten furosemida izeneko substantzia batengatik. Honek berez ez du atleten errendimendua hobetzen, baina, diuretiko bat denez, likidoak kanporatzen laguntzen dizu eta, horrela, hartutako anabolizante, esteroideak… ez dira analisietan agertzen.

Hau irakurri eta gero lur jota geratu nintzen; izan ere, nik adin hauetako gazteen kontra egiten dut lasterka. Inoiz ez zait burutik pasatu hauek dopa daitezkeenik. Gauzak horrela, buruari bueltak ematen hasi nintzaion, honen erruduna aurkitzeko asmoz. Erantzun asko bururatu zitzaizkidan. Nire ustez, atleta bera da erru gehien duena; izan ere, berak nahiko ez balu, ez luke inongo substantziarik hartuko. Halere, bere entrenadoreak honen berri edukiko du seguruenik, eta, agian, bere gurasoek ere bai. Askotan gurasoak izaten dira beraien umeak dopatzera bultzatzen dituztenak. Nik entzunda dut guraso batzuk beraien seme-alabak eraman izan dituztela konpetizio baten aurretik medikuarengana seme-alaben errendimendua hobetzeko zerbait emateko, hau da, dopatzeko. Seme-alabak ekintza ilegal hauetara bultzatzen dituzten gurasoak askotan dira euren bizitzan lortu nahi zituzten helburuak lortu ez dituztenak. Beraiek lortu ez, eta euren seme-alabek lortzea nahi dute, nahiz eta horretarako ekintza ilegaletara bultzatu eta euren bizitza arriskuan jarri.

Gainera, lotsagarria da tranpati batzuengatik hainbat kirol eta errekor zalantzan jartzea. Sutan jartzen naiz horrelakoak gertatzen direnean: gehienetan kiroletan adituak ez diren pertsonak izaten dira marka hauek zalantzan ipintzen dituztenak, eta ez dituzte aintzat hartzen errekor eta kirol guztien atzean ona izatera iristeko behar den disziplina eta esfortzua. Hala ere, beraien lekuan jarri naiz ni behin baino gehiagotan. Jasaten duten presioa hain da handia beraiek behar dituzten bekak lortu ahal izateko, non, ideiak garbi izan ezean, oso erraza den horrelako munduan erortzea eta oso zaila putzu horretatik ateratzea. Nik, behinik behin, ez dut dopatu diren kirolarien bergizarteratzean sinesten kirol eremuan; izan ere, behin iruzur egin badute, nork ziurtatzen dit niri berirro ere egingo ez dutenik?

Dena den, nik askotan pentsatu izan dut  ea zer egingo nukeen norbaitek segurtatuko balit munduko txapeldun izango nintzela 1.500 metroko proban, adibidez, baina dopatuta. Ziurtatuko balidate ez nindutela harrapatuko? Nik uste dut ez nintzatekeela erabat gustura sentituko. Eta harrapatuko banindute azpijokoan ? Nire irudia zikinduta geratuko litzateke, denek tranpatitzat hartuko ninduten eta bi urteko zigorra jasoko nuen. Hau dena aztertu ondoren, nire buruari behin baino gehiagotan esan diot ez duela merezi horrenbeste arriskatzea, nahiago dut kirola hobby bezala hartzea.

Beraz, hau dena laburbilduz, zera esango nuke: dopatzearen aurka nago. Badakit ezinezkoa dela hau ekiditea; izan ere, kirol munduan diru asko mugitzen baita, baina hainbat neurri bururatzen zaizkit dopinaren erabilera jaisteko: kirolariek egindako markei horrenbesteko garrantzia ez ematea, dopinaren aurkako kontrol gehiago egitea eta dopinak epe luzera begira sor ditzakeen kalteez informazio gehiago ematea.

Denok entzun dugu hurrengo eguneko pilula oso maiz kontsumitzea txarra dela, baina benetan ez diogu inoiz garrantzi handirik eman. Duela hilabete batzuk, El Diario Vasco-ko artikulu batean 23 urteko emakume bati jazo zitzaion gertaera tamalgarria irakurri ondoren, benetan ez dela txantxetan hartzeko ezer konturatu eta horri buruz idaztea erabaki nuen.

Gaiaren haria jarraitzeko, 23 urteko neska gazte batek garun-infartu bat pairatu zuen. Madrilgo ospitale batean ari dira kasua aztertzen eta askok diote hurrengo eguneko pilularen ondorioz jasan zuela infartu hau. Hala ere, badago susmo txiki bat gaixoak jasaten zituen migrainen ondorioz izan zela. Beraz, kasu honek sortutako buruhaustearen ondorioz eginiko gogoetarekin jarraituko dugu, nahiz eta oso garbi ez izan albo-ondoriorik baduen.

Benetan egokia dela iruditzen zaizue pilula hau antisorgailu bezala erabiltzea? Egia bada inongo albo-ondoriorik ez duela eta honen gehiegizko kontsumoa ez dela desegokia, zergatik ez erabili, orduan, antisorgailu moduan? Lehen aipaturiko gertaera tamalgarri horretan, oraindik ere ez dute erabat ziurtatu, baina, teoria moduan, pilula honen ondorioz neska gazte honek ictus bat jasan duen aztertzen ari dira. Dena den, ez dute baztertu beste hainbat kausa.

Egia da larrialdiko une batean, haurdun gaudela uste dugunean, pilula honek estuasun batetik atera gaitzaikeela; baina, nire uste apalean, kontuan izan beharko genuke, behin eta berriz erabiltzekotan,  ustezko albo-ondorio hauek: goragaleak, bertigoa, nekea, bularretako mina eta hilekoaren gorabeherak…

Gogoeta honi amaiera emateko, zera esango nuke: nahiz eta hainbat eta hainbat emakumek pilula hau antisorgailu modura erabili eta ezer ez gertatu edota nahiz eta horren ondorioz inongo albo-ondoriorik ez duela pentsatu, zer gertatuko litzateke kontrakoa gertatuko balitz?  Eta kontu pixka batekin erabiliko bagenu?

Nork ez du inoiz telebistan entzun beharrezkoa dela eguzki krema ipintzea eguzkia hartzean? Nik, behintzat, askotan. Orain dela urte batzuk hasi dira hitz egiten eguzki izpiek gure azalean sor ditzaketen arazoez. Hori saihesteko eguzki krema jartzea aholkatzen digute. Baina lurrean bizi diren beste izakiei zer kalte eragiten dizkiete?

RTVEko artikulu batean irakurri nuen, eguzki kremek errekako arrainak desagerrarazi ditzaketela, hau da, eguzki kremek dituzten izpi ultramoreen aurkako substantziak errekan agertzen dira eta arrainen ugalketan eragina dute. Honek eragin dezakeen iskanbila aurreikusita, zenbait froga egin dira, antza denez, aztertu diren erreken %56k eman du positibo azterketa honetan.

Gauzak horrela, Estatu Batuetan egin den ikerketa baten arabera, 500 produktu ezagunenen erdiak azaleko minbizia sorrarazten duten zelulak bizkortzen dituzte, hots, A bitamina eta deribatuak dituzten kremek, kantzerraren zelulak bizkortzen dituzte eta, ondorioz, minbizia lehenago sor daiteke.

Halere, beste aldetik, eguzki kremak onak dira azalerako. Eguzkia hartzean, azala erretzearen kaltea murrizten dute eta, gainera, azalak oroimena duenez eta egiten diren kalteak pilatu egiten direnez, hobeto da krema ipintzea beste gaixotasunak saihesteko.

Edonola ere, Environmental Working Group (EWG)-ek jakinarazi zuen, eguzki krema marka askok ez dituztela deskribapen guztiak ipintzen euren etiketetan. Hitz gutxitan esanda, kontsumitzaileak engainatzen dituzte. Adibidez, etiketetan ezartzen ez den osagaietako bat oxybenzone -a da. Osagai honek erreakzio alergikoetan du eragina, urrutirago jo gabe.

Beraz, esandako guztia laburbilduz, eguzki kremak ez dira oso fidagarriak ez gizakiarentzat eta ezta gainontzeko izaki bizidunentzat ere. Alde batetik, ez dute euren funtzioa betetzen -minbizia eta beste gaixotasun batzuk saihestu- eta, bestetik, poteetako etiketetan ipintzen diren osagaiak ez dira erabat ziurrak.

Lehen NBAn edo LFPn (Espainiako futbol liga) gertatu zen bezala, orain tenisera pasatu da greben arazoa, nahiz eta azkeneko hilabeteetan garrantzia galdu duen. Aipatu ditudan aurreko bi adibideetan arazoaren eragileak beste batzuk izanda ere, bukaerako emaitza berdina da hiru kirol hauetan. NBAko kasuan, greba moduko hau taldeen, jokalarien eta beraien ordezkarien arteko baldintzen negoziazioan ados jarri ez direlako izan da. Futbolaren kasuan, ordea, jokalarien soldaten inguruan izandako arazoengatik sortu da. Tenisean planteatu den greba hau, berriz, tenislarien egutegi gogorragatik izan da, ez baitute denboraldi osoan zehar astirik lasaitu bat hartzeko. Hauek eskatzen dutena egutegia berregitea da, txapelketa gutxiago egonda, denbora gehiago izango dutelako atsedenaldia egiteko. Esan beharra dago aurreko bi kasu hauei irtenbidea aurkitu dietela; beraz, tenisaren txanda iritsi da.

Gai honen garrantzia txikitzen joan zen aurreko denboraldian zehar, baina US Open edo Estatu Batuetako irekian berriro ere indarra hartu zuen, Andy Murray edo Rafael Nadal berak final erdietara iristeko hiru partida jokatu behar izan zituztenean, eguraldi txarra zela eta. Murrayk dioenez, gauza txiki batzuk baino ez dituzte aldatu nahi: txapelketa batzuk gutxiago denboraldian zehar eta horrelakoak. Jokalarien asmoa arazoa ahal den azkarren bukatzea da, horrelako aldaketak egutegian egitea oso zaila baita. Hori dela eta, bost edo sei urteren buruan gauzatuko litzateke aldaketa. Beraz, ordurako gaur egun punta-puntan dauden tenislari gehienak erretiratuak egongo lirateke. Arazoa lehenbailehen konpontze aldera, ATP (Asociacion de Tenistas Profesionales) eta ITF (Federacion Internacional de Tenis) erakundeekin hitz egiteko asmoa dute. Antza denez, tenislari hauek beraien aldarrikapenak lortzeko aukera handiak dituzte. Lortuko balira, tenis partidak eta txapelketak orokorrean, askoz ere dibertigarriagoak edo, beste era batera esanda, ikusgarriagoak izango lirateke; izan ere, jokalariak deskantsatuagoak egongo dira fisikoki eta psikologikoki, eta, ondorioz, ikuskizun gehiago egongo da. Denek uste dute tenisa ez dela fisikoki asko nekatzen duen kirola; halere, egutegi gogorra dela medio eta kontuan izanda gaur egun tenisa lehen baino azkarragoa, bortitzagoa, hau da, fisikoagoa dela, nik txirrindularitza, igeriketa eta atletismoaren pare jarriko nuke.

Bestetik, albiste zoragarria izango da egutegiaren murrizketa hau. Denek telebistak eta hedabideak dituzte buruan. Greba egiten bada, tenis partidak ezingo dituztela eman besterik ez dute pentsatzen. Jende askok ez dio erreparatzen jokalarien osasunari. Orain dela gutxi Dinara Safina tenislari errusiarrak tenisetik erretiratzea erabaki du, bizkarrean zituen arazoek ia-ia bizitza arrunta egiten uzten ez ziotelako. Denbora guztian mutilez ari gara, baina arazo berdina dago emakumeen egutegian ere. Esan nahi dudana da, egutegiaren murrizketa hau ematen bada, tenislariek gutxiago sufrituko dutela; hau da, beraien osasuna hobea izango da eta berrietan gutxiago entzungo ditugu kirolari erretiratuen albisteak.

Egia da, tenis txapelketa gutxiago egonda, lehen aipatu ditudan ATP eta ITF erakundeek diru gutxiago lortuko luketela txapelketetatik; halere, hori konpontzea erraza da. Nire proposamena da, txapelketa gutxiago egonda, txapelketa hauen kalitatea hobetzea. 3 ATP txapelketa mota daude: 250, 500 eta 1000. 250 motako txapelketak kendu eta 1000ko gehiago jartzea izango litzateke aukerarik onena. Edo Grand Slam (ATP 1000 mailako txapelketak baino maila handiagoa dutenak) bat gehiago jarri urtarrilean dagoen Australiako irekiaren eta ekainean dagoen Roland Garros Grand Slamen tartean. Nire proposamena zabalduz, Asian jarriko nuke txapelketa (beste 4 kontinenteetan bakoitzean bana dagoelako), Txina eta inguruko herrialdeen bultzada ekonomikoa aprobetxatuz. Gainera, han punta-puntako instalazioak daude (pista estaliak…), edozein arazori aurre egiteko prest.

Aurreko guztia laburbilduz, ondorio bakarra atera daiteke: urratsak ematen jarraitzea izango litzateke aukerarik onena, beste modurik ez dagoelako publizitate, komunikabide eta jokalarientzat, alderdi guztientzat, ona izango den akordio batera iristeko. Alde batetik, tenislarien osasuna zainduz, beraien eskaerei baiezkoa emanez eta, beste aldetik, komunikabide eta tenis erakundeez arduratuz, tenisari berritasun bultzada bat ematea izango litzateke greba aukera hau saihesteko konponbiderik egokiena.

Jarraian grebaren garrantzia handitu zuen ekintzetako baten bideoa:

Nori ez dio amorrua ematen Espainiako ligan telebistek banatzen duten diru guztiaren %60 Real Madrid eta FC Bartzelona taldeek eramatea? Niri, behintzat, ez zait bidezkoa iruditzen 20 taldez osatutako liga batean irabazien erdia baino gehiago bi talde horien artean soilik banatzea. Nik bezala, Espainiako ligan parte hartzen duten beste hainbat klubek beraien desadostasuna erakutsi dute egoera honen aurrean.

Nire iritziz, diru-banatze honek arazo ugari ekartzen ditu Espainiako ligara. Denetan garbiena ekipoen arteko ezberdintasuna da; hau da, talde onenei diru gehiago ematen bazaie, talde handi horien eta txikiagoen arteko desberdintasunak areagotu egingo dira. Izan ere, jokalari trebeak nahi izanez gero, ordaindu besterik ez dago. Horrela, urtero, merkatu horretan sal-erosketan ibiltzen direnek erraztasun handiagoak izango dituzte jokalari hau edo bestea lortzeko; talde txikiak, ordea, maila berean gelditzen dira, besteei aurre egin ezinik. Horrela, helburuen arabera hirutan bana daiteke liga urte hauetan: sariak, UEFA edo maila berean jarraitzeko borroka.

Azken urteetako historiara joko bagenu, argi ikusiko genuke Real Madrilek eta FC. Bartzelonak irabazi dituztela ligak bereziki; halere, egon da tarteka beste talderen bat bi handi horien lehian muturra sartu eta lehen postua lortu izan duena. Egun, krisia talde txikiak jasaten ari direnez, liga batzuen esku baino ez da geratzen. Gainera, diruak beste arazo bat ekarri digu: futbol partiduen ordutegia. Espainiako ligan kalitate handiko jokalariak daudenez, mundu osoan zehar ikusten da, eta hemengo ordutegia zein Txinakoa, esate baterako, ezberdina denez, oso eztabaidatua izan den berrikuntza bat jarri dute: astero, igande goizetan ligako partidu bat jokatzen da, eta, noski, ordutegi hau ez dute Bartzelonak edo Madrilek pairatzen, talde txikiek baizik.

Hala ere, esan beharra dago, diru-banatze hori ez dutela faboritismo, kutunkeria edo horrelako zerbaitengatik egiten. Bi talde garrantzitsu hauek dira diru gehien ematen duten taldeak, hauek baitira mundu osoan zehar jarraitzaile gehien dituztenak. Horrexegatik ematen zaie diru zati handiena eta, halaber, horrexegatik euren  partiduak izaten dira ordutegi onenean.

Nahiz eta gaiaren inguruan ika-mika ugari egon kalean, prentsak ez du egoera honen aurrean kritika handirik egin, interes handiak baitaude jokoan. Bidegabeko egoera honen aurrean Sevillako lehendakaria, Jose Maria Del Nido, izan da desadostasuna garbi azaldu duen horietakoa. Ea denborak -eta batzuen ekimenak- egoera hau aldatzen duen. Guztion onurarako izango litzateke; izan ere, kalitatezko liga lehia duen liga baita.

Igo da Juanito Oiarzabal Manaslura.

“Juanito Oiarzabalek (Gasteiz, 1956) zortzi mila metroko beste mendi bat igo berri du: Manaslu (8.156 metro). Hirugarren kanpamendutik gora abiatu da goizeko ordubietan —7.400 metrotik—, “hotz eta haize handiarekin”, eta goraino heltzea lortu du bederatzietan.

Gaurkoarekin, dagoeneko 26. zortzimilakoa du Oiarzabalek. “Aurrenekoan bezain pozik nago. Aitortzen dut gero eta gogorragoa egiten zaidala. Beraz, poztasuna gero eta handiagoa da”.

Munduko hamalau zortzimilakoak eginak ditu Oiarzabalek, eta berriro egiteko lau tontor baino ez zaizkio falta: Dhaulagiri (8.172 metro), Nanga Parbat (8.127), Broad Peak (8.047) eta Shisha Pangma (8.023).”

Gaur egun, horrelako albiste asko irakur daiteke, Juanito Oiarzabal eta Edurne Pasabanbezalako mendizale bikainak dauzkagulako Euskal Herrian. Halere, noizbait pentsatu al duzue nola erdiesten diren horrelako lorpen liluragarriak? Mendizale hauek izugarrizko gaitasuna dutela ezin da eztabaidatu, baina, adibide bat aipatzearren, fardelak bidaia bera egiten duten sherpen esku geratzen dira, nahiz eta ospe guztia mendizaleentzat den. Eta burura datokidan galdera zera da: sherpen eta mendizaleen lana berdin baloratzen al da?

Lehenik eta behin, sherpen eta mendizale hauen artean dagoen aldea, gaitasun fisikoari dagokiolarik, azpimarratzea komeni da. Sherpak Nepaleko ekialdean, zehazki Himalaiako goi mendietan bizi dira, hots, altuera handietara ohituta daude. Beste edozein lekutatik Himalaiara doan mendizale orok ez du horrelako gaitasun berezirik altuera handietan ibiltzeko eta, ziurrenik, mendi berbera igotzeko asiar mendizaleek gastatzen dituzten indarrak baino askoz gehiago gastatuko ditu. Beraz, sherpek mendizaleen motxila eta traste guztiak eramaten dituztela maldan gora jakinda, garbi gera daiteke mendiak igotzeko gaitasun fisiko hobeak dituztela.

Ildo beretik, ospearen arloan ere desberdintasun nabarmena da. Hasierako albistean ikus daitekeen bezala, Juanito Oiarzabal da albistearen protagonista. Lorpen hori egiteko Sherpen laguntza beharrezkoa izan du eta hauei buruzko hitz bakar bat ere ez da azaltzen albistean. Niri oso harrigarria iruditu zait beti hori. Egunkari, telebista, irrati… komunikabide guztietan gertatzen da, hau da, sherpek ez dute osperik lortzen, nahiz eta mendizaleek egiten dutena egiteko gai diren.

Arazoa hementxe dago, beste edozein arlotan gaitasun onenak dituztenak dira ospetsuenak. Saskibaloian onena dena da ospetsuena, futbolean berdin-berdin; mendiak igotzen onenak diren sherpa horiek, ordea, ez dute beste edozein mendizalek duen ospea, nahiz eta mendiak igotzen hobeak izan. Egiten dutena eginda, ematen zaien apurra ikusita, sherpak azpibaloratuta daudela ondoriozta daiteke.

Amaitzeko, aurreko guztia laburtuz, zera esan daiteke: sherpek mendizaleek baino gaitasun fisiko hobeak dituzte, baina ospe gutxiago lortzen dute. Garbi dago bi taldeek dutela meritu izugarria, baina dagoen desoreka nabarmen hori konpondu beharko litzatekeela uste dut, edota, gutxienez, zertxobait orekatu. Nire uste apalean, sherpen lanari merezi duen errekonozimendua eman beharko litzaioke; izan ere, beraien laguntzarik gabe ezinezkoa bailitzateke mendizaleek horrelako ekintza gogoangarriak lortzea.

Gabonak jada igaro dira, orain egunerokotasunera buelta tokatzen da: batzuk eskolara eta besteak, berriz, lanera. Nahiz eta Gabonei agur esan, betiko arazoek hemen jarraitzen dute. Opor garai hauetan, gazteok jai dugun egunetan gehienbat, asko hitz egiten da alkoholari buruz; halere, denok dakigun bezala, arazo hau ez da egun zehatz hauetara mugatzen, urte osoan zehar ematen da. Errealitate halakoxea da: alkohola gazteon eskura dago. Denborarekin ikusi da, gainera, jendea gero eta gazteago hasten dela edaten. Zergatik gertatzen da hau, ordea? Guk ba al dugu inongo ardurarik?

Hasteko, ezin da ukatu oso modan dagoela supermerkatu batera joan eta bertan dagoen alkohola erosi ondoren, edozein motatako nahasketak egitea. Gainera, hainbat lekutan ez dute nortasun agiririk eskatzen eta 18 urte baino gutxiago dutenek inongo arazorik gabe eros dezakete. Urrutirago joan gabe, lehengo astean amari erosketak egiten lagundu nion larunbat arratsalde batean. Kutxara iritsi eta bertan 15 urte inguruko neska-mutil koadrila bat zegoen alkohola ordaintzen. Ez zuten arazorik izan horretarako; dena den, adinagatik beraiei saldu izan ez baliete, 18 urteko edonori eskatuta konponduko lukete. Ez ziren alkoholik gabe geratuko. Hori garbi dago. Beraz, hemen garbi ikusten da edari mota hauek lortzea zein erraza den adingabeentzat, eta hau da jendea horren gazte alkohola kontsumitzen hastearen arrazoi nagusia. Gutako askok laster 18 urte izango ditugu, eta, horregatik, mota honetako ardura hartzea ere tokatuko zaigu. Ondorioz, garbi izan behar dugu, erostekotan, nori erosten diogun eta izan ditzakeen ondorioak.

Hala ere, egia da, alkoholak beste zeregin batzuetan laguntzen digula. Pare bat trago hartu ondoren, beste pertsona bat ematen dugu: irekiagoa, alaiagoa, atseginagoa… Halere, hori ez da irtenbidea. hori ere garbi dago. Aurrez aipatutakoa egia bada ere, kontuan hartu behar da 13 urte inguruko nerabeei kalte larriak eragiten dizkiela alkoholak, nahiz eta gu horretaz ez konturatu: gorputza garatze prozesuan dute eta alkoholak arazoak ekar ditzake gerora begira. Gauzak horrela, zer egin dezakegu guk? Seguruenik, edan gabe ere ondo pasa daitekeela erakuts diezaiekegu gazte hauei, Estatu Batuetan behin egin zuten bezalaxe. Festa bat antolatu zuten eta bertara hainbat gazte gonbidatu zituzten. Festa hartan ez zegoen alkoholik, baina gazteek ez zekiten hori eta edan eta edan jarraitu zuten. Festa aurrera joan ahala, gazteak oso pozik jartzen hasi ziren, alkohola edan izan balute bezala. Ezinezkoa zen, edaten ari ziren edariek ez baitzuten alkoholik.

Laburbilduz, zera esan daiteke: gero eta lehenago hasten dira gazteak alkohola edaten eta horrek arazo larriak ekar ditzake, aurrez aipatu ditudanak esaterako. Ondorioz, zerbait pentsatu beharko genuke arazo honi buelta gehiago ez emateko. Prest al gaude ardura gure gain hartzeko? Zer gehiago egin dezakegu arazo hau benetan konpontzeko?

Nork ez du ezagutzen Arantxa Iturbe Euskal Herrian? Edo bere ahotsa, behintzat? Izan ere, Arantxak 25 urte baino gehiago daramatza Euskadi Irratian lanean, egunero bere ahotsa Euskal Herri osora zabalduz. Jaime Otamendiren alboan hasi zen, Goizean behin izeneko irratsaioan eta orain Arratsaldekoan aritzen da gaur egungo gaiak jorratzen eta jende ezaguna elkarrizketatzen. Horregatik, Maitek euskaljakintzarako elkarrizketa bat egitea proposatu zigunean pentsatu genuen: nor hobeto elkarrizketatzeko 25 urte elkarrizketak egiten dabilen norbaiti baino? Azken batean, gu berriak gara honetan eta asko daukagu ikasteko Arantxa bezalako kazetari ospetsuengandik.

Pentsatu eta egin. Berarekin harremanetan jarri ginen eta elkarrizketa egitea proposatu genion. Segituan erantzun zigun baietz eta bere etxera gonbidatu gintuen elkarrizketa egitera, larunbat arratsalde batez. Aurretik dena ongi prestatua eraman genuen arren, urduritasun apur bat nabari genuen biok Tolosarako bidean. Arantxak oso abegikor zabaldu zizkigun bere etxeko ateak eta berehala lasaitu ginen bere laguntzaz. Pixka bat hitz egin eta elkarrizketari ekin genion…

Arantxa, eskerrik asko, lehenik eta behin, tarte hau guretzat hartzeagatik. Badakigu eta lanpeturik zabiltzala. Ez horregatik.

Gaur rolak aldatu egin ditugu pixka bat… (Barreak) Bai eta zer desagradablea, ezta? Niri galderak egiten hastea gustatuko litzaidake: zertarako duzuen hau, ea gustatzen zaizuen galderak egiten ibiltzea…

Bai, normalean zu ibiltzen zara galderak egiten. Bai, egunero…

Atzera egingo dugu denboran pixka bat zure baimenarekin. Laskurainen, Tolosako ikastolan, egin zenituen ikasketak UBI-COU arte, eta gero Nafarroako Unibertsitatera joan zinen kazetaritza ikastera. Baina betidanik izan al duzu kazetari izateko grina? Bai betidanik, betidanik. Askotan kontatzen dut -ez naiz ni gogoratzen baina amak kontatuta akordatzen naiz- nola sei urterekin, Alegiko ikastolan ibiltzen nintzen artean, irabazi nuen ipuin lehiaketa bat Tolosan. Ipuin lehiaketa bat beste herri askotan egiten den bezalakoa. Guretzat, Alegitik, Tolosan irabazteak sekulako inportantzia zuen. Etorri omen nintzen saria hartzera gurasoekin ekitaldi batera, eta saria jaso eta gero inguratu omen zitzaidan kazetari bat. Gaztelaniaz hitz egiten zuen, gainera, eta nik apenas nekien gazteleraz hitz egiten. Galdetu omen zidan: “ Felicidades… ¿Oye, y tú de mayor que vas a estudiar?”. Eta nik begiratu omen nion gizonari esanez: “Yo escritora“. Noski, ipuin lehiaketa bat irabazi nuen eta zer esango nion, ba! Orduan esan omen zuen gizonak: “Ya lo siento pero no vas a poder, eso no se puede estudiar. Tendrá que ser periodismo o algo así”. Ni bueltatu nintzen etxera ‘periodismo o algo así’ esaten. Berrogeita zazpi urte dauzkat, ez dut sekula iritziz aldatu eta ez naiz sekula damutu, gainera. Hori da onena.

Hori zen ondoren galdetu behar nizuna. 25 urte baino gehiago daramatzazu Euskadi Irratian lanean eta estatubatuarrek, adibidez, esaten dute horrenbeste denbora lan berean dabilena ez dagoela burutik ondo. Zuk hasierako ilusio berarekin jarraitzen duzu? (Barreak) Berberarekin! Zorionez, iruditzen zait aukeratu nuela oso gustuko lana: neurrikoa, oso eroso sentiarazten nauena… Ulertzen diet, agian, estatubatuarrei hori esaten dutenean. Pentsatzen dut esan nahiko dutela egunero lan batera joan eta errutina bat jarraitu, automatikoki gauza batzuk egin, ezer pentsatu gabe Atik Zra egunero gauza berdinak egin… Baina nik daukadan lanbidearekin egunero lanera joaten naiz, programa bat egiten dut -kulturari buruzko programa bat egiten dut-, gustatzen zaizkidan gauzei buruzko programa bat egiten dut: egunero jende desberdina etortzen zait bisitan nire etxera, haiei galdetzen diet sudur puntan jartzen zaidana… Asko ikasten dut, jende izugarria ezagutzen dut, ezagutu nahi dudan jendea gainera… Alde on guztiak ditu. Eta gainera, hilabete bukaeran ordaindu egiten didate. Jende gaztea etortzen zait galderak egitera eta eskerrak ematen dizkidate. Zer gehiago eska dezaket? Ez, ez naiz sekula damutu eta jarraitzen dut ilusio berberarekin. Izaten dira momentu hobeak eta okerragoak. Izaten dira momentu gogorragoak, gauzak zuk nahi duzun bezala irteten ez direnak, edo nahi zenukeen adina baliabide ez dauzkazunak… Hizkuntza txiki honetan lan egitean izan ditzakegun pega batzuk. Ez da dena arrosa. Baina berriro hasiko banintz orain, berriro aukeratuko nuke momentu honetan daukadan landibea. Beraz seko jota nago. (Barreak)

ETBrentzat ere lan gehiago egin izan duzu eta egiten duzu, adibidez, Goenkalerako gidoiak idatzi izan dituzu. Baina ez al duzu inoiz pentsatu irratian egiten duzun lan hori, hau da, esatari lan hori telebistan egitea? Ez al duzu tentaziorik edo aukerarik eduki horretarako? Goenkalerako idatzi ditudan gidoiak ez nuke esango ETBrentzat lan egitea denik. ETBrentzat nik ez dut apenas lanik egin. Hori da idatziz lan egitea eta, kasu honetan, ETBko serie baterako gidoiak idatzi ditut. Nire beste lana da idaztea. Horretaz aparte, telebistan aritzeko aukeraren bat edo beste izan dut, ez oso insistentea baina bai proposatu izan didate noizbait zerbait. Ez, ez zait inoiz gustatu telebista. Ez zaizkit gustatzen kamarak. Badakizu zer duen txarrena, gainera? Zuk telebistan egiten baduzu elkarrizketa saio bat, hurrengo egunean kalean jendea topatu eta esaten dizu:” Ui, ze guapa zeunden atzo!, Zer zenituen galtza berriak?, Pelukerira joanda al zinen?” Fijatzen dira gauza horietan. Irratian, aldiz, beste faktore batzuk daukate garrantzi gehiago. Esaten duzunak garrantzi gehiago dauka. Noski, badaude beste gauza batzuek, telebistan bezala, eragina daukatenak: ahotsa hobeto edo okerrago, musika politagoa edo itsusiagoa… Baina iruditzen zait irudiak asko jaten duela hitza eta niri hitza gustatzen zait. Ezeren gainetik hitza gustatzen zait. Irratian egon zaitezke ni orain nagoen bezala: bakeroak, zapatilak, ileak hala-moduz dituzula… eta entzulearentzat eman dezake izugarri ederra zaudela egun horretan. Eta egon zaitezke benetan fisikoki izugarri ez ederra egun horretan, baina edertasuna beste gauza batzuetan transmiti dezakezu. Agian, irudituko zaie oso itsusi zaudela gaizki hitz egiten duzulako edo hitz totelka ari zarelako. Telebistan, aldiz, dena eduki beharra daukazu kontuan, irribarrea zaintzetik ilea modu jakin batera edukitzera eta hor gauza garrantzitsuenak bigarren plano batera pasatzen dira.

Bai, antzeztu gehiago egin beharra dago, ezta? Niri hala iruditzen zait. Irratiak badu beste magia bat. Ez zaitu inork ezagutzen, bere alde on eta txarrekin. Nik, behintzat, ezingo nuke telebista kate batean lan egin eta kalera irtetean denak: ” Begira!”; ezingo nuke bizimodu normal bat eraman. Noski, hemengo telebistak ez dira… ez gaude New Yorken, baina ez nau tentatzen.

Oraintxe esan duzun moduan bi lan dituzu, idatzi ere asko egiten baituzu. Baina bi lan horietatik bat aukeratu beharko bazenu, zein aukeratuko zenuke? Egia da, hala ere, biak nolabait lotuta doazela, ezta? Lotuta dihoaz, bai. Izan ere, nik irratirako lanean egunero idatzi egiten dut. Gustatu egiten zait idaztea; beraz, idazten dut egunero esan behar dudan guztia, eta gero horren gainean inprobisatu egiten dut inprobisatu behar dudana. Baina goizean jaiki, lanera joan eta hasten naiz idazten. Orduan ere nolabait nire afizioa, idaztea, lanean ere betetzen dut. Orain dela gutxi irakurtzen nion kazetari bati erreportajeak idazten dituen kazetari batek edo idazle batek gauza beretsua egiten dutela, historiak kontatzen dituztela. Alde bakarra da historiak kontatzeko orduan, kazetariak benetako historietan oinarritzen direla eta idazleak asmatu egiten dituela, edo ez beti. Baina hori da alde bakarra. Gainontzean, kontatzeko erak eta erabiltzen dituzten teknikak beretsuak dira. Ez da erabat nire kasua, kazetariarena; izan ere, ni momentu honetan irratilaria naiz, kazetaria baino gehiago. Ni ez naiz ikertzen ibiltzen, elkarrizketak egiten aritzen naiz. Hori da nire lanaren oinarria. Baina, zortez, ez dut aukeratu beharrik izan. Idaztea izan da pasio bat, hobbie bat. Gauza bakarra okurritzen zait idazte adina disfrutatzea egiten didana: irakurtzea. Beraz, zortea daukat; hala bizi dut eta ez dut aukeratu beharrik izan. Eta ez dakit zer aukeratuko nuen. Bietatik bizitzea ahal izan banu, alegia, azaldu gabe idatziz bakarrik edo irratia eginez, ez dakit zer aukeratuko nukeen. Biak gustatzen zaizkit asko.

Idazle batzuek esaten dute idazteko sortze lan horri sufrimenduz aurre egiten diotela; eta beste batzuek, aldiz, zuk oraintxe esan diguzun bezala, gozatu egiten dutela. Pentsatzen dut, beraz, zure kasua bigarrena izango dela. Nik galdetzen diet irratira etortzen diren idazleei: “Sufritzen baduzu, zertarako idazten duzu?”. Ulertzen diet zer esan nahi duten. Gauza bat da idazteko ekintza bera gozagarria ez izatea, hau da, emaitza lortzeko bide horretan, badaude momentu asko oso txarrak. Ez zaizu ideia bat behar bezala plasmatzeko egokiera sortzen agian. Idazten hasten zarenean, beste edozein pasiorekin bezala gertatzen da: hori daukazu buruan eta hori besterik ez duzu egin nahi. Bide horretan badaude momentu gogorrak, edo zuzentzeko momentuak. Zu hor ari zara tapa-tapa-tapa idazten; buelta zaitez, orduan, atzera eta has zaitez berriro dena zuzentzen…Momentu horiek sufrigarriak baino gehiago nik esango nuke aspergarriak direla. Hori egia da. Baina gero emaitza ikusteak ematen duen satisfazioak… Niretzat. behintzat. gozagarriak dira. Nik eduki nahiko nituzke egunean hamar ordu nik nahi dudana idazteko. Ez dauzkat zoritxarrez.

Adibidez, ikastolan beti animatzen gaituzte, besteak beste, Beasain Idazlan Lehiaketan parte hartzera, baina ez dugu pertsona askok parte hartzen, gogorra egiten zaigulako zerbait idaztea. Baina zergatik egiten zaizue gogorra? Gustatzen zaizue? Jende guztiak esaten du: “Oraingo gazteek ez dute idazten, ez dute irakurtzen…” Nire gelan berrogei ginen, eta nik uste dut idaztea gustatzen zitzaigula biri. Eta irakurtzea ere gustatu-gustatu biri ere. Adibidez, esaten ziguten Miguel Delibesen ez dakit zein liburu irakurtzeko, eta jendeak irakurtzen zuen bat gehienez, bezperan, eta presaka. Ni joaten nintzen liburutegira eta irakurtzen nituen Miguel Delibesen liburu guztiak, baina nahiago nuelako hori egin beste zerbait baino. Ez hobea delako edo okerragoa. Niri gustatu egiten zait.

Bai, benetan ondo idazteko gustatu egin behar zaizu bai irakurtzea eta bai idaztea, ezta? Bai, benetan irakurzale izatea eta gustatzea. Uste dut, gainera, inportantzia gehiegi ematen zaiola. Gauza bat da zuk zerbait esan nahi duzunean gaitasuna edukitzea hori behar bezala adierazteko. Hori da gozada bat. Baita maitasun karta bat idazteko edo hazienda eskaera bat egiteko orduan ere. Zuk jakitea hitzez espresatzen esan nahi duzun hori, gozada bat da bizitzako edozer gauzatarako. Orain, ipuinak asmatzea edo idaztea zergatik izan beharra dauka beste gauza bat baino hobea? Uste dut baduela alde bat hobea, zer pentsatu ematen duelako eta garuna martxan jartzen duelako. Baina mekaniko batek ere garuna martxan edukiko du, ba, motor bat egiteko! Ni baino gehiago, agian; nik ez daukat ideiarik ere motorrez. Uste dut daukana baino garrantzi gehiago ematen zaiola animatu nahi horretan. Sentsazio hori daukat, behintzat. Orain, norbaitek idatzi nahi baldin badu, gogorra egitea? Nire lagun batek esaten zion bere aitari: “Aita, nik idazle izan nahi dut”. Eta aitak begiratu eta esaten zion: “Ba, idatzi!”. Ez zeukan beste misteriorik…

Makina bat liburu idatzi dituzu eta arrakasta handia izan duten batzuk, gainera: Ezer baino lehen, Lehenago zen berandu, Ai ama!… Horiek irakurri ondoren, esan dezakegu nolabait zure bizitzarekin zerikusi bat dutela. Zenbateraino idazten duzuna da autobiografikoa ala asmakizun hutsa? Ai ama! erabat autobiografikoa da. Haurdun geratu nintzenetik haurra izan bitarteko nire mixeria guztiak. Txar guztia kontatu nuen, ona alde batera utzita. Beste biak asmakizunak dira. Asmakizun erlatiboak, betiere. Toki batean bizi zara, jende batez inguratua, bizi eskarmentu batzuk dauzkazu… Badago jende bat gauzak erabat fantasiosoak idazten dituena. Nire istorioak ez dira behin ere fantasiosoak: entzun dudana, imaginatzen dudana… Pertsona bat kalean pasatu eta pentsatzen dut: “Ai! Horri ere pasatu zaio orain zerbait!”. Nahi gabe egiten dituzun gauza horiek. Asmatuak dira berez, baina beti dute zu bizi zaren tokiarekin eta interesatzen zaizkizun gauzekin zerikusia. Nire liburuak hartu-eman pertsonalari buruzkoak izan dira, orain arte behintzat. Hori da interesatzen zaidana, pertsonen arteko harremana hain zuzen.

Nik Ai ama! irakurri nuenean iruditu zitzaidan liburu hau zela amatasuna eta zoriontasuna batera doazela esaten duen leloari kritika moduko bat. Hain gezur handia al da hori? Bakoitzak bere erara bizi du, eta ama bakoitzak edukitzen du bere seme edo alabarekin bere esperientzia. Nik bai izan nuen sentsazioa, eta uste duk daukadala oraindik, ‘rollo’ interesatu bat dela; ezin diot nire buruari beste era batera esplikatu. Ematen du denek bide bera jarraitu behar dugula bizitzan. Emakumeei buruz ari naiz: denok ezkondu behar dugu, umea eduki… Emakume bati, adin batetik aurrera, jendeak galdetu egiten dio kalean ea ez duen umerik izan behar. Gogoan dut ze amorrazioa ematen zidan hori galdetzen zidatenean! Izugarri haserretzen nintzen! Pentsatzen nuen: “Zu zein zara niri galdetzeko ea umerik eduki behar dudan?, “Eta ez badut umerik eduki nahi sekula santan zer pasatzen da?, “Zerbait gertatzen al da horregatik?”, “Okerragoa naiz, hobea naiz?…

Asko pentsatzen nuen, ziur aski gehiegi. Egun batean, pentsatzeari utzi nion eta izan nuen seme bat. Inpresioa zera zen: zuk seme batekin sufritzen duzu haurdunaldian, gozatu ere bai, eta haurra edukitzean, sufritu, zer esanik ez. Eta haurra izan ondoren, lehendabiziko hilabeteak edo urteak mortalak dira. Nireak txarrak izan ziren, behintzat. Umeak ez zuen negarra besterik egiten: ezin nuen lo egin, ezin nuen bizi… Nik, gainera, lana utzi nuen; inor baino ‘txulagoa’. Ni orain ama izango naiz, baina izango naiz ama goitik behera. Orduan nire umea hartu eta umearekin gora eta behera. Pertsona desgraziatu bat izan nintzen urte betez: ito egiten ninduen, umeak ez zuen negarra besterik egiten, ez nekien nola zaindu… Jada ez nintzen hemezortzi urteko neska bat, urtetan aurrera nindoan. Baina inpresioa neukan ezin niola inorri nire egoera esan gaizki hartu gabe. Jendeak esaten zidan: “Zer moduz?“, eta nik “Buf!“. Eta jendeak: “Ai, chica! Hain ume polita eta…” Pasatuko zela esaten zidaten. Banekien pasatuko zela, baina momentu horretan sentitzen nuen amorrazio bat, hasarre bat, jende guztiarekin! Ama guztiak zebiltzan: “Ai, ze ondo, ze kontentu. Goazen umearekin paseatzera!” Ba, ez. Gezurra! Ni ez nengoen, eta pentsatu nuen kontatu egin behar nuela ni ez nengoela gustura. Horrek ez du bestea kentzen, baneuzkan momentu goxoak, jakina, eta nire semea da munduko gauzarik garrantzitsuena, orduan eta orain. Baina alde horiek ere bazeuzkan. Gero, liburu hori argitaratu ondoren, jendeak kalean topo egin nirekin eta kontatu egiten zidan ez zegoela gustura. Liburua idatzi baino lehenago, ordea, ez. Lotsa ematen zien egia esatea.

Horregatik, liburua idatzi eta gero jende pila inguratu zait. Adibidez, idatzi zidan hirurogeita bost urteko emakume batek Bermeotik esanez 42 urte lehenago pasatu zuela nik liburuan diodan guztia, eta zorionak emateko kontatu izanagatik. Berak ere sentsazio hori zuen. Herri txikian bizi eta ematen du ezin duzula esan gaizki pasatzen ari zarela, irribarrez egon behar duzula dirudi ume bat eduki duzulako. Momentu batzuetan irribarrez zaude, baina beste batzuetan umea hartu eta… Aldatuko zenuke zure bizitza osoa! Liburuan bertan, bukaeran, esaten dut liburua idatzi nuela umea eduki eta bi urte geroago, eta orduan, bi urte zituela, eman zizkidala nire bizitzako momenturik onenak, baina horiek ez ditudala kontatu. Liburu horretan kontatu nituen justu beste guztiak.

Euskal Herrian esaten da jaiotza tasa oso baxua dela. Zure ustez, zure liburuak zerikusirik izan al dezake honetan? (Barreak) Imajinatzen liburua atera eta miloika ale saldu, eta denak erabakitzea ez dutela umerik izango? Ez, ez; ez zen nire helburua inor konbenzitzea umerik ez edukitzeko. Ez dut esaten hori momentu bakar batean ere. Esaten dudana da guk umea izateko eskubidea daukagula, ez dela obligazio bat. Emakumeok daukagun eskubidea da besterik gabe. Eta baita esaten dut ere eskubidea daukagula behin esperientzia hori pasatu eta gero nola joan zaigun kontatzeko. Hori bakarrik. Inori ez nion esango zer egin behar duen eta, gainera, liburuek ez dute horrelako eraginik. Hori egia balitz, idatziko nituzke liburu pila bat gauza askori buruz, gauzak aldatzeko.

Antzerki munduan ere ibili zara. Oker ez baldin banago, hiru aldiz irabazi duzu antzerki onenaren Max saria. Gainera, horietako bat justu Ai ama! liburutik egokitutako lan batekin. Zure lanak Euskal Herritik kanpo, nazioartean, errekonozimendua izateak ere garrantzi handia du, ezta? Garrantzi handia izango luke. Arazoa da Max sari hauek ez dutela horrenbesteko oihartzunik hemendik kanpo. Agurtzane Intxaurraga izeneko emakume batekin egiten ditut nik antzezlan hauek eta lehenengoa irabazi genuenean izan zen halako poza gure barnean. Sari banaketara joaten zara saria jasotzera eta ikusten dituzu Espainiako aktore garrantzitsu guztiak, zuzendariak eta ministra etortzen zaizkizu zorionak esatera… Halako poz neurrigabe bat izaten duzu! Gero konturatzen zara, azken batean, eskaparate bat besterik ez dela. Balio balio sari honek ez du ezertako balio, salbu egun hori oso ondo pasatzeko, jende guztiak zorionak esateko, jende bat enteratzeko lan bat egiten ari zarela… Kalean esaten didate: “Orain ere irabazi duzu sariren bat! Zer, nobela?”. Eta nik baietz erantzuten diet. Momentuko oihartzun mediatiko bat besterik ez da. Gero balio, balio, ez du ezertarako balio. Gure esperantza zen lehenengoarekin, Ai ama! beste errekonozimendu bat izatera iritsiko zela uste genuen. Lana euskaraz eta gaztelaniaz prestatua zegoen. Gazteleraz egin zuten zenbait tokitan, baina oso gutxi hemendik kanpo. Hainbeste antzerki talde daude, bai Espainian eta zer esanik mundu osoan, ezen oso irtenbide gutxi izan zuen. Eta beste bi sariek balio izan digute berriro ere poz hori jasotzeko eta esateko egiten ditugun lanak ez direla txarrak, baina gure pozerako bakarrik balio dute. Begira hortxe dago azken Max saria. Begira ze itsusia! (Kamera aurrean erakusten du). Hau da azkenekoa. Lehendabizikoa gelan daukat, bigarrena Agurtzanek dauka eta hirugarrena hemetxe dago; beraz, laugarren bat irabazi beharko dugu. (Barreak)

Irratian euskaraz, idatzi ere euskaraz, ez al duzu inoiz beste hizkuntzaren batean aritzeko intentziorik izan? Ez, natural sentitzen naiz euskaraz. Beste hizkuntza batean, gainera, ahal izango nuke, eta ondo, gaztelaniaz. Hortik aurrera ez eskatu askoz gehiago. (Barreak). Ez, behintzat, poesia edo literatura egiteko. Eta gaztelaniaz ere eroso sentitzen naiz, ondo idazten dut eta ez daukat batere arazorik. Baina hasten naizenean neuretik kontatzen, euskaraz ateratzen zait.

Izango da zuregan idazleren bat eragina izan duenik zure idazteko eran. Zein gomendatuko zeniguke irakurtzeko? Ez dut bat horrela bereziki. Oso gaztetatik izan naiz irakurzale amorratua, harrapatzen dudan guztia irakurtzen nuen horietakoa. Denetik irakurtzen duena. Uste dut niregan eragin gehiago izan duela, eredu bezala, Arantxa Urretabizkaia batek. Gogoratzen naiz, ni ume nintzela, Arantxa Urretabizkaia idazten zuen idazle gazte bat zela eta banekienez ‘periodismo’ egin behar nuela ‘escritora’ izateko, oso markaturik nuen bidea. Ikusten nuen Arantxa hainbat ekitalditan, eta beti pentsatzen nuen bera bezalakoa izan nahi nuela. Zerbait fisikoa zen, itxuraz esan nahi dut. Ez bere idazteko era edo eredu neukalako. Gerora joan naiz topo egiten idazle bat baino gehiagorekin eta pentsatu izan dut: “Kontxo! Honek orain dela berrogeita hamar urte nik orain idazten dudan bezala idazten zuen. Zertan ari naiz? Hau egin dute lehenago”. Zenbat eta gehiago irakurri eta zenbat eta gehiago ezagutu, konturatzen zara hau ia kontatu dutela mila eratara. Badaude autore batzuk asko gustatzen zaizkidanak; Natalia Ginzburg bat, adibidez. Hil zen. Mende honetako idazle bat izan zen. Oso kontatzeko era zuzena zuen, parafernalia eta adorno handirik gabekoa. Kontatzen zuen sinple-sinple baina puntu askorekin, esaldi oso laburrekin. Ez zait gustatzen oso esaldi luzeak egitea. Zuzena izatea gustatzen zait eta, aldi berean, ironia erabiltzea; lerro arteko irakurketak proposatzea… Ez daukat idazle bat esateko, “nik honek bezala idatzi nahi dut”. Askorekin, hobeto esanda denekin, sentitzen dut zerbait ona. Liburu bat hartu eta beti dago, kapitulu bat ez bada, esaldiren bat esanarazten dizuna: ‘Ostras, ze enbidia! Nik hori idatzi nahi dut. Baina jada idatzita dago. Sentsazio hori ia denekin pasatzen zait. Beste adibide bat ematearren, irratitik orain dela gutxi pasatu da Joxean Agirre eta idatzi du Zwei Frauen (Bi emakume) izeneko liburu bat, idazleekin eta zerikusia duena, tipo oso berezi batekin zerikusia duena. Gozatu dut! Barre pila egin dut eta oso ondo pasatu dut. Baina ia idazle guztiekin pasatzen zait hori. Ez daukat bat eredu neronek jarraitzeko. Eta, gainera, uste dut urteak pasa ahala saiatzen zarela zure ahots propioa bilatzen. Ez duzu inork bezala idatzi nahi, idatzi nahi duzu zuk bezala eta jendeak esatea hiltzen zarenean: “Nola idazten zuen honek! Antzematen da hau hark egina dela…”. Pixka bat ego edo banidade hori daukagu.

Gu esklusibaren bila gabiltza, ba al daukazu nobela proiektu berririk eskuartean momentu honetan?Ez daukat ezer, lanak kentzen dit daukadan denbora guztia. Bai daukat orain, aspaldiko partez, idazteko gogoa; nire zerbaitetan jartzeko gogoa. Sei urte izango dira azkeneko gauza argitaratu nuela, enkarguz egin nuen ipuin kontakizun liburu bat. Baina ez naiz jarri gerora lanean eta momentu honetan badaukat gogoa kontatzen jartzeko. Beraz, esklusiba bat ez da, baina…

Bueno, ea orduan laster ikusten dugun zure lan berririk...Ikusterakoan esango duzue: ‘Begira, gogoa betetzen hasi zen!’

Besterik gabe, amaitu behar dugu. Oso atsegina izan da zurekin hitz egitea… Berdin.
Zorte ona opa dizugu hurrengo lan guztietan eta eskerrik asko. Eskerrik asko zuei, etortzeagatik.

Honela eman genion amaiera elkarrizketari. Hasiera bateko urduritasunak erabat aldendu genituen lana oso gustura egin baikenuen. Asko ikasteko daukagula badakigu, baina egindakoaz harro geratu ginen. Eta, noski, hau dena Arantxari esker. Mila esker, Arantxa!

Egunkarietan, telebistan, lagunarteko solasaldietan, aldizkarietan… medio guztietan eta edozein ordutan hitz egiten da pertsona ospetsuei buruz. Zehatzago izateko, ospetsuen bizitza pribatua izaten da guztion ahotan, beti txutxu-mutxuak bilatuz. Esaterako, azkenaldian Fernando Alonsoren kirol ibilbide arrakastatsuaz hitz egin ordez, emaztearekin izaten ari dengorabeheraz hitz egiten da.

Famatuek ezin dute sekreturik izan, ezin dute kalera irten beste edozein hiritar bezala, esaten edo egiten dituzten ekintza guztiak epaituak izango baitira. Are gehiago, hondartzara joatea oso arriskutsua izan daiteke pertsona hauentzat, beti baitago paparazziren bat bainujantziaren diseinua kritikatzeko, iztarretako zelulitisa agerian uzteko edo edozein egora estutan harrapatzeko. Ospetsuen bizitzari buruz dena dakigu, intimitate xumeena ere, eta ia ez dute pribatutasunerako eskubiderik. Hori gutxi balitz, presio handia izan ohi dute; izan ere, bai kirolariak, bai abeslariak, bai modeloak edo baita beste edozein pertsonaia ezagun ere gure erreferente bihurtzen dira eta sarri beraien jarrerak imitatzen saiatzen gara.

Hala ere, pribatutasun falta hau guztiz txarra al da ospetsuen interesentzat? Askotan beraiek, ospetsuek, probokatzen dituzten egoerak dira bihotzeko prentsako aldizkarien lehen orrian ezartzen dituztenak. Fama iragankorra da, noski, eta telebistako elkarrizketak egiteagatik ordaintzen zaizkien itxuragabekeriak agortzen zaizkienean, luxuzko festa garrantzitsuetara gonbidatzez uzten zaienean eta ohituta dauden bizi maila altura egokitutako bizimodua mantentzeko diru gabe ikusten dutenean euren burua, orduan, garbi ikusten dute irtenbidea: pribatutasuna saltzea.

Zer esan nahi du honek? Famatuek euren eguneroko bizitza edo iraganeko pasarte pribatu eta morbosoak publiko egiten dituzte diru-truk, horrela, berriro ere guztien ahotan egongo dira. Zenbat borroka, esklusiba, muntaia, haserre, dibortzio, ezkontza… Bizitzako pasarteak kontatu eta poltsikoa bete diru, etxera. Ikus, adibidez, Kiko Riveraren kasua: Isabel Pantojak eta bere semeak kameretatik urrun egon nahi izan dute azken urte hauetan, baina orain edonor izan daiteke Kiko Rivera eta haren neska-lagunaren arteko gorabeheren lekuko, batez ere Twitter bitartez.

Gainera, okerrago ere izaten da. Askotan seme-alabak -adin txikikoak- sartzen dituzte tartean etekin handiagoa lortzeko asmoz. Mila bider ikusi izan ditugu gurasoak jaioberriekin aldizkarietako portadetan. Eta zer esanik ez Suri Cruise txikiari buruz, ia gurasoak baino ospetsuagoa den neskatoa.

Egia da famatu asko oso kontrolatuta bizi dela, baina niri burura etortzen zaidan galdera honakoa da: zergatik haserretzen dira horrenbeste prentsarekin beraiek nahi dutenean eta komeni zaienean edozer kontatzeko gai badira? Merezi al du pribatutasuna saltzeak gorenean egoteagatik? Edozein modutara ere, argi dago ospetsuen bizitza pribatua oso zirraragarria suertatzen dela milioika ikuslerentzat. Azken batean mundu hau negozio bat da eta prentsa arrosak izugarrizko kontsumitzaile kopurua izaten jarraituko du.

Sustatun irakurri berri dut biharko EGAko atariko probari buruzko sarrera eta, gauzak errazte aldera, hementxe ipintzen dizkizuet digitalizatutako atarikoak, azterketa joan aurretik proba egin dezazuen:

ATARIKOAK

• 2003-03-08: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2003-05-17: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2003-09-20: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2004-02-21: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2004-05-15: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2004-09-18: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2005-02-26: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2005-09-24: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2006-05-13: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2006-09-23: osoa edo entzutezko ulermenik gabe
• 2007-05-12
• 2007-09-22
• 2008-02-23
• 2008-09-20

Oharra: Azterketaren bat ondo ikusteko edo zabaltzeko arazoak izanez gero, zabaldu fitxa berri batean (saguaren eskuineko botoia klikatuz) edo nabigatzailea aldatu.

ARGIBIDEAK (EUSKO JAURLARITZA)

Iluntasuna, isiltasuna, denboraren nozio eza, bakardadea, buru-nahastea… Bart gaueko loalditik horixe besterik ez dut buruan. Ez da amesgaiztoa, ezta gaueko ametsak zehaztasun handiz ez gogoratzea ere. Noizean behin horrelako loaldiak izan ditut, hurrengo egunean lo hartzetik esnatu bitarte segundorik pasa ez dela pentsatzera eramaten nautenak.

Gauza bitxia eta harrigarria da benetan horrelako loaldi bat pasatzea, baina, egia esan, urduritasuna ere sortzen dit. Izan ere, amets horietan bizitzaren ideia galtzen dela dirudi, bizitza bera desagertzen dela. Orduan sortzen zaidan galdera bakarra honako hau da: horrelakoa ote da heriotza? Iluna, isila, denboraren eta bizitzaren kontzeptuak galtzen dituena, bakarrik sentiarazten zaituena…

Oraindik sabelean korapiloa egiten zait sentipen hura oroitzean, hiltzea horrelakoa izango dela irudiztatzean. Denoi egiten zaigu zaila zorioneko bizitza honi amaiera jartzea, noizbait heriotzari aurpegira begiratu beharko diogula imajinatzea. Gogoan dut oraindik, haur txikia nintzenean, asko kostatzen zitzaidala gauetan lo hartzea, batez ere, egun osoan bakarrik sentitzen nintzen une bakarra zenez, heriotzari buruzko gogoetari ekiten niolako.

Oso zaila egiten zitzaidan egunen batean gurasoak hilko zitzaizkidala irudikatzea eta, are gehiago, oso zaila egiten zitzaidan haiek gabe zer egingo nuen pentsatzea.

Duela gutxi Argian irakurri dut Txabi Arnal EHUko irakasleak haur literaturan heriotza nola jorratzen den aztertu duela bere tesian. Heriotza modu naturalean eta ikuspegi ezberdinetatik lantzen dela baieztatzen du. Oso lan baliagarria egin duela iruditzen zait; izan ere, gizakiak heriotzak sortzen dituen beldurraren mamuei agur esateko txikitatik hasi beharko bailuke lanean.

Niretzat, esaterako, benetan une garrantzitsua izan zen hura, momentu hartan heriotzari buruz jasotako heziketak determinatu baitzuen bizitzan zein izango zen hiltzeari buruz hartuko nuen jarrera. Eta une hartan bi aukera bakarrik zeuden: saihestu edo onartu.

Kontzeptua saihesteak momentuko lasaitasuna ematen badu ere, beldurrari aurre ez egiteak ideia hori erreprimitzea ekar dezake; buruan ezkutuan gordetzea, alegia. Horrek ez du esan nahi, ordea, beldur hori inoiz berriro azaleratuko ez denik, posible baita espero ez den unean edota ametsetan agertzea. Beraz, ikara sortzen duen gaia saihestuz esan daiteke momentu txar hori atzeratzea besterik ez dela lortzen, eta modu batera edo bestera norberaren burua engainatzea. Esan behar da, halaber, gizartean oso gutxi hitz egiten dela gai honi buruz, eta horrek ez duela batere laguntzen kontzeptu honen onarpenean.

Heriotza onartzea, ordea, askoz ere bide luze eta geldoagoa da. Hasteko, ingurukoen heriotza ontzat ematea zaila egiten bada, are zailagoa da norberarena zuzenestea. Bizi itxaropena handitzeak ere beldur hori luzatzea besterik ez du ekarri, eta, Jainkoaren existentzia zalantzan jartzen hasi den une honetan, ez dakigu heriotza ondoren zer datorren.

Hala ere, nire ustez, bada zerbait hunkigarria eta polita heriotzaren atzean. Gizakiak orain arte beste animaliek lortu ez duten zerbait dauka, pertsona bat hil ondoren ere izaki hori bizirik mantentzen duen zerbait: memoria.

Mikel Laboa handiak zioenez:

Ez nau izutzen negu hurbilak
uda betezko beroan
dakidalako irauten duela
orainak ere geroan [...]

Zer ari da gertatzen gaur egun supermerkatuetan? Ez gorde Eroski, Carrefour, Mercadona… edo antzeko supermerkatuetako armairuetan ezertxo ere! Badaude “artista” asko horietan txanpona sartzen dutenak, barruan ezer gorde gabe, helburu garbi batez: armairuak giltzaz itxi eta giltzak etxera eraman lasaitasun osoz.

Honaino ez dirudi oso arraroa, ezta? Galdera, ordea, honakoa da: zer egiten dute ondoren giltzak eskuetan dituztela? Bada, giltza horien kopiak egiten dituzte. Hori egin eta gero, supermerkatura bueltatu eta giltzak zerrapoan uzten dituzte, ezer gertatuko izan ez balitz bezala. Ondoren, beraien txanponak jaso eta itxaroten egoten dira. Noiz arte? Norbaitek bere poltsak armairuan gorde arte. Pertsona hauek giltzaren kopia dutenez, inguruan inor ez egon arte itxaroten dute eta, azkenik, barruan dagoena lapurtu eta alde egiten dute. Merkeago eta errazago ezinezkoa da. Ez al daukate lotsarik?

Horregatik, kontu handia izan behar da gauza hauekin: hain praktika erraza izanda, edozein supermerkatu publikotan egin dezakete lapurreta. Askotan gertatu da. Gainera, jende askok hau guztia gezurra dela esaten du edota ez zaiela gertatu behar, denbora laburrez baino ez dituztelako gauzak uzten. Guztiz oker daude. Beraiek lasaitasun osoz gordetzen dituzte gauzak armairuan, seguru daudela pentsatuta (normala den bezala), baina, une horretan bertan akaso lapurreta jaisten ari dira.

Noraino iritsiko gara? Lehen ez zen horrelakorik gertatzen, ez? Ez al dago gero eta segurtasun gutxiago leku eta gauza guztiekin?  Modu batera edo bestera segurtasun falta honi amaiera eman beharko geniokeela uste dut.

Duela hilabete batzuk egin ziren hauteskunde orokorretan garaile izan zen PPko presidenteak, Mariano Rajoyk, hainbat berrikuntza eta iradokizun proposatu ditu gobernuko presidente kargua lortu ondoren. Eraberritze guztien artean gehienak ekonomian dute beraien lekua, jakina baita gaur egun Espainiak duen egoera larria. Argi dago krisi egoera honetatik ateratzeak lehentasuna duela beste ildo guztien gainetik. Aurkeztu dituen berrikuntza guztiak kontuan hartuta, 16.500 milioi euro murriztu nahi ditu egoera hau hobetzeko, eta berrikuntza horien artean eztabaida gehiena sorrarazi duena batxilergoko ikasketen urte bateko luzapena izan da. Bere ustean, eraberritze honek unibertsitarioen prestakuntza hobetuko luke eta, horrekin batera, baita Espainiako maila kulturala ere, onartezinak baitira eskola baztertzen dutenen tasa (%30 inguru) eta nazioarteko adimen probetan ateratako emaitza kaskarrak.

Lehenengo aldiz entzuten dugu batxilergoaren moldaketa hau. Ez da inoiz horrelako gauzarik planteatu; halere, esan beharra dago Espainia dela Europako herrialde guztietatik bakarrenetakoa batxilergo sistema hau ez duena. Albiste honek dioenez, gaur egun, Espainia, Malta, Eskozia, Lituania eta Holanda dira herrialde horiek. Gainera, Europa osoan batxilergo mota ezberdinak irakasten dira multzo ezberdinetan banaturik, batxilergoaren iraupenaren eta hasieraren arabera. Lehenengo multzo handian, hiru urteko batxilergoa irakasten dutenak daude, bi azpimultzotan banaturik: 15-18 urte bitartekoa (Frantzia, Grezia, Irlanda eta Portugal), eta 16-19 urte bitartekoa (Finlandia, Danimarka, Suedia, Norvegia, Polonia, Errumania, Letonia, Estonia eta Zipre). Bigarren multzoan, lehen aipaturiko bi urteko batxilergoa duten herrialdeak daude, 16-18 urte bitartean: Espainia, Malta, Eskozia, Lituania eta Holanda. Hirugarrenean, lau urteko batxilergoa dutenak, 14-18 bitartean: Austria, Belgika, Txekiar Errepublika, Hungaria, Luxenburgo, Liechtenstein, Eslovakia eta Islandia. Laugarrena, azkenik, Bulgaria eta Italiak osatzen dute, bost urtez osaturiko batxilergoak ere irakasten dituzte, 14 eta 19 urte bitartean.

Argi dago Espainiak aldaketa nahi duela baina oraindik ez du zehaztu aurretik aipaturiko zein mota aplikatu behar duen. Hori gauza konplexua da, gauza asko hartu behar direlako kontuan, krisi egoera batik bat, irakaskuntzan urte bat gehiago ipintzeak edo zerbait moldatzeak beti gastu ekonomikoa baitakar. Diru kontu hauek alde batera utzita, nire ustez, batxilergo motarik onena lehenengo multzoko lehen azpimultzokoa da, hau da, Frantzian, Grezian, Irlandan eta Portugalen irakasten dutena, 15 urtetik 18ra. Izan ere, lehenago hasten dira gauza serioagoak egiten eta bakoitzak bere erantzukizuna hartzen. Gauzak horrela, prestatuago iristen zara 18 urterekin unibertsitatera eta, ondorioz, trebatuago sartzen zara lan mundura.

Hori guztia gutxi balitz, moldaketak ekarri nahi ditu Rajoyren gobernu berriak irakaskuntzara. Batxilergoa berritzeaz gainera, irakaskuntzan aldaketak ekarri nahi ditu eskola baztertzen dutenen tasa jaisteko asmoz. Horrela, tasa hau jaistearekin batera, ikasleei ikastea atseginago bihurtzea izango litzateke helburuetako bat. Bestalde, helburu garrantzitsuenetariko batzuk dira Espainiako kultura maila hobetzea, eta, unibertsitateei dagokienez, lehiakortasuna erdiestea, ez baitago Espainiako unibertsitaterik munduko lehen 50 onenen artean. Ondorioz, Espainiak itzal luzea izango luke irakaskuntzaren alorrean, eta hori oso onuragarria izango litzateke ikasleentzat ere, horrela gogo eta lehiakortasun gehiagorekin jardungo baitzuten berain ikasketetan.

Horretaz aparte, Espainiako kultura maila hobetzeko asmoz, barruan oso gauza lagungarria izango dena bultzatu nahi du PPko presidenteak: ingelesa. Ikasketa elebidunak bultzatu nahi ditu Espainiako eskola guztietan, eta hizkuntza koofiziala duten eskoletan, hirueledun ikasketak. Kontuan hartzen ditu teknologia berriak ere, oso baliagarriak hezkuntzaren barruan bai ikasle eta bai irakasleentzat.

Espainiako gobernu buruak esaten duenaren inguruan ere esan beharra dago ez dagoela guztiz zuzen edo, hobeto esanda, errealistagoa izan behar duela. Bere hitzek hau diote : “Es preciso desarrollar en los alumnos los valores del esfuerzo, el gusto por aprender, el espíritu emprendedor, la exigencia y la responsabilidad personales“. Egia da hainbat ikaslek kasu egin diezaiokeela; halere, nire ikasle ikuspuntutik esan behar dut beste multzo handi batek ez diola jaramonik egin behar baloreen, esfortzuaren eta exijentziaren kontu honi. Beti egongo da ikasle multzoren bat lan gutxi egiten duena eta beraien ikasketak lan askorik egin gabe pasatu nahi dituztenak. Beraz, alde batetik ongi dago hori sustatzea, baina errealistagoa izan behar da.”

Dena laburbilduz, esateko dudan gauza bakarra zera da: batxilergoaren iraupena luzatzeko asmo hau oso ona izan daiteke etorkizunerako, 15-18 urte bitarteko batxilergoaz ari naiz. Ahal den azkarren jartzea gomendatuko nuke, egoera ekonomikoa kontuan hartuta eta ipini behar diren berrikuntzak ere zehaztuta, noski. Beraz, gobernuaren eskuetan dago hau martxan ipintzea, behingoz kultura mailari bultzada handi bat emateko, eta etorkizuneko ikasleei ahalik eta aukera eta erraztasun gehien ipintzeko.

Gaiaren inguruko bideo bat ikusi nahi baduzue, hementxe uzten dizuet Mariano Rajoyk egindako diskurtso bat:

Etenik gabe eskaintzen dizkigute produktu miragarriak: power balanceak, domina kuantikoak, sendabide alternatiboak… Batzuk ez dira hain berriak: homeopatia, akupuntura, kiropraktika…Telebista serie, film eta zenbait liburuk ere fenomeno paranormalen sinesgarritasuna bultzatzen dute. Baina zer dago horien guztien atzean? Zertan oinarritzen dira: frogetan ala sinesmenetan? Fidagarriak edo iruzurrak dira?

Gai horiekiko eszeptizismoa gizartean bultzatuz eta atzean duten iruzurra salatuz dihardu Javier Armentia astrofisikariak. Nire jakin-mina ase nahian, berarengana jo nuen iritzi eske. Hemen duzue eskaini zidan solasaldia.

Lehenik eta behin eskerrak eman nahi dizkizut Euskaljakintzaren izenean elkarrizketa hau egiteko aukera eman izanagatik. Ez da ezer, benetan plazer hutsa izan da.

Astrofisikaria zara, Iruñeko Planetarioa zuzentzen duzu eta zientzia gizartean zabaldu edo hedatzeaz arduratzen zara, betiere, pseudozientzia izena jasotzen duten horien aurkako jarreraz nabarmentzen zarela. Gai honetan gehiago sakondu aurretik, sasi-zientzien inguruan hitz egitean ulertu behar dugunaren definizio labur bat eman diezagukezu? Nik uste, alde batetik, gauza asko saltzen -eta, bestetik, kontatzen- dizkiguten mundu batean bizi garela. Horietako batzuk egia dira, beste batzuk funts komertzialak, ideologikoak zein politikoak dituzte atzetik. Batzuetan zientziaz bilduta datozen gauzak dira: aurrerapen teknologikoak, aurkikuntza berriak… Beste batzuetan, aldiz, misterioez hitz egiten dute, edo beste zenbait gauzaz. Kontua da ea gai garen identifikatzeko zein gauza diren fidagarrienak, zertan sinetsi behar dugun, eta zer jarri behar dugun zalantzan. Horretarako tresnak edukitzea benetan garrantzitsua da.

Pseudozientziak mota honetakoak dira, aurkikuntzez bilduak datozkigu, zientzia arloko misterioez hitz egiten digute; baina benetan analizatu edo aztertzean ikusten da modu okerrean, partzialean edo froga aproposik gabe aurkeztuak direla. Neurologoek, adibidez, gure garunak nola funtzionatzen duen kontatzen digutenean, magia dela iruditzen zaigu. Badakigu, ordea, ideia horien atzetik argitalpenak eta beste tresna batzuk daudela, eta beste edonork errepika dezakeela esperimentu bera. Norbaitek estralurtarrez inbadituak izaten ari garela esaten digunean, berriz, edo amerikarrak zerbaitekin esperimentatzen ari direla, jendea bahitzen dutela… inoiz ez da esandakoaren froga fidagarririk aurkitzen edo dena zalantzazko testigantzetan oinarritzen da. Hori ez da bidezkoa, ez zait bidezko iruditzen hiritarroi dena berdina balitz bezala saltzea. Batzuetan komeni da gauza asko modan daudelako edo interesatzen direlako soilik saltzen direla salatzea.

Eta hau betidanik existitu da edo zientziarekin batera eboluzionatzen joan den zerbait izan da? Biak. Azken batean, beti sinetsi izan dugu zerbaitetan. Gogoan dut Santiago Ramón y Cajalek, bere autobiografian, Aragoiko Petillan bizi zeneko gertakizun pare batek txikitan sortu zien harridura kontatzen zuela. Bata eklipse baten aurreikuspena zen. Egunkarietan irakurri zuen laster eklipse bat ikusteko aukera izango zela. Bertan zer ordutan ikusiko zen jartzen zuenez, beste zenbait haurrek bezalaxe, ikusi eta gertaerarekin hunkitu egin zen. Bestea ekaitz handi baten iragarpena zen. Herriko apaizak prozesio bat antolatu zuen ekaitzak herria ez harrapatzeko. Edo pentsatzen dut herriak tximisten kalterik ez jasatea eskatu nahiko ziola Jainkoari. Azkenean, zer eta tximistak elizako dorrea hautsi zuen. Begira zein desberdinak diren bi ikuspuntuak: alde batetik, aspaldiko fede kultural hori dago, tximistak Jainkoak bidaltzen dituela pentsatzen duena, eta azkenean zientziak dioen moduan, herriko punturik altuenean, hau da, elizako dorrean erortzen da. Eta bestetik, iragarpen zientifiko baten zehaztasuna dago, zeinak esaten digun ilargia nola mugitu eta eguzkiaren aurrean jartzeko gai den, eklipse bat sortuz.

Horrelako gauzak betidanik existitu izan dira. Urte luzez horrelako gertakizunen interpretazio magikoago edo naturaz gaindiagokoa egin da. Eskandinabiarrentzat, adibidez, tximistak eta trumoiak armak lantzen ari ziren jainkoek egindako txinpartak eta mailuen bitartez sortutako soinuak ziren.

Azalpen ezberdinak dira eta apurka zientzia gertakizun horien azalpen natural gisa onartzen joan zela ulertu behar dugu. Beraz, normala da denbora luzez biak bizikide izatea, eta, egun, horrela jarraitzea. Egia da, halaber, gaur egun edozein informazio edo edozein gertakariren berri sarean zehar zabaltzeko dagoen aukerarekin -albiste bat twiteatzen duzu, adibidez, eta bat-batean ehun mila jarraitzaile dituzu-, garrantzia handiagoa ematen zaiola albistearen erakargarritasunari, urte batzuk beranduago eduki dezakeen azalpenari baino.

Medikuntza alternatiboko produktuek, esaterako, edozein gaitz sendatzeko gai direla baieztatzen digute, eta, gaur egun, mirarizko produktu gisa saltzen dira. Egia da horrenbesteko gaitasuna dutela, edo imajinazio kontua baino ez da? Azken batean, pseudomedikuntzari sinesgarritasuna ematen diogu eta medikuntza tradizionalarekin mesfidati gaude. Zergatik? Benetan paradoxikoa da. Medikuntza tradizionala, Osakidetzako gizarte-segurantzatik ordainduta dator eta, beraz, medikuarengana joaten gara eta batzuetan gaixotasunak sendatu egiten dizkigute edo ez; beste batzuetan gustura artatu ez izanaren irudipena geratzen zaigu… Kontua da medikuntza tradizionala gauza askoren erruduntzat hartzen dugula, baina benetan hobeto eta denbora luzeagoz bizitzeko aukera ematen digu. Askotan ahaztu egiten dugu hori. Bestalde, pseudomedikuntza izena jasotzen duten horiek puntu alternatibo batean kokatzen dira, non negoziorako oso ondo pentsatutako amuak jartzen dituzten, medikuntzarekin pozik ez dagoenak bertara jo dezan. Hau da, imajinatu gaixotasun edo min bat daukagula, medikuntzak berak zer den ez dakiena. Normalean medikuak pilularen bat emango liguke. Beste norabait joan eta emandako belar batzuekin, berriz, sendatu egiten zara. Honekin zera esan nahi dut: batzuetan ezer gabe sendatzen gara, eta beste batzuetan egia da hartzen ditugun botika asko ez direla uste bezain onak, edo, benetan funtzionatu arren, beste gaixotasun batzuk azaleratu edota beste zerbait eragabetzen dutela. Mundua oso konplexua da zentzu horretan.

Ez dugu ahaztu behar medikuntza esperientzia natural zein pertsonalean oinarritu dela hainbat tratamendu, terapia, produktu eta pilula sortzeko. Aspirina horren adibidetzat har dezakegu. Bazekiten sahatsaren azalaren bidez egindako produktu honek sukarra eta mina kentzeko balio zuela. Duela ehun urte botika hau patentatu zen, mina zein molekulak kentzen zuen jakin zenean. Hirurogeita hamar–laurogeigarren hamarkadara arte, ordea, ez zen jakin zergatik gertatzen zen hori; baina bitarte horretan erabili zen eta benetako medikuntzak erabili zuen. Horixe da medikuntzaren historia. Medikuntza mota honetako gauzak gehitzen joan da; beraz, medikuntzaren alternatiba bakarra medikuntza hobea litzateke. Dena den, honen ondoan benetan ezer egiten ez duten sendabideen negozio bat sortzen ari da. Bata eta bestearen artean bereizteko modu bakarra terapia guztiek froga zientifikoen bitartez euren baliotasuna frogatzea litzateke. Hemen, zorionez, osasun publikoko zerbitzuak, ikerketak, unibertsitateak eta ikasketak argitaratzen dituzten aldizkariak dauzkagu; ikerlan arduratsuak ematen dituztenak, gizakiak erabiliko dituen produktuak ezin baitira nahi erara erabili.

Historian zehar, adibidez, talidominarena bezalako gertakari beldurgarriak izan dira. Hirurogeigarren hamarkadan erabili zen medikamendu honek haurdun zeuden emakumeen fetuetan malformazioak eragiten zituen eta hori ez zen jakin produktua merkaturatu arte. Egun esperimentazioaren bitartez horrelako gertakariak saihesten saiatzen dira. Benetan bide zaila da; izan ere, urte asko pasatzen dira produktua sortu eta merkaturatu arte. Duela gutxi esan zuten telebistan Madrilgo institutu batek HIESA sortzen duen GIBaren aurkako txertoan aurrerapen handiak egin dituela. Mota honetako eritasun eta infekzioak existitzen dira, eta horiek apurka aztertuz gaixotasun horien aurkako botikak sortzea posible da, baina urte asko pasa beharko dira txerto eta botika horiek merkatuan saltzen hasi aurretik. Benetan ikaragarria da hori, inork ez du gustuko. Horregatik, ez da arraroa jendeak beste edozein tratamendutara jotzea. Hala ere, inoiz ez dugu ahaztu behar euren eraginkortasuna frogatzen dutenak baino ez direla baliozkoak.

Alde horretatik iruditzen zait izugarrizko permisibitate okerra dagoela osasunaren alorrean; izan ere, terapia bat eskaintzen duen pertsonari mediku titulua edukitzea baino ez zaio eskatzen, eta ez eskaintzen duen horren baliozkotasuna. Hori salatzekoa da; izan ere, gehiago fidatzen gara ezagun batek esaten digunaz, zientifikoek esaten dutenaz baino. Ez hori bakarrik, askotan ilara luzeak itxaronarazten dizkigun medikuntza hori susmagarritzat ere hartzen dugu. Alde horretatik aipatzekoa da homeopata edo naturopata baten kontsultan munduko denbora guztia daukazula nahi duzun guztia kontatzeko; eta Osakidetzako medikuek, berriz, egunero paziente bakoitzarentzako denbora jakin bat dute, horrek gustura egotea eragozten duela. Horixe da, hain zuzen ere, medikuntzaren akatsik handiena, ezagutza eta gaixotasunen sendabideek aurrera egin arren, jendearekiko harremanak berdin jarraitu duela eta horrek ekartzen du sasi-medikuntzaren amuetan erortzea.

Niri benetan kezka sortzen didana zera da: benetan balio ez duen produktu baten arrakastak nola bultza dezakeen jendea medikuntza tradizionala albo batera uztera. Duela gutxi hil den Steve Jobsen kasua, Applen lehendakari exekutiboarena, horren adibide dugu. Herritarrak horretaz jabetzen dira? Hau da, zenbateraino baloratzen dugu produktu horien erabilgarritasun eta baliozkotasuna? Ez, nik uste ez garela horren jakitun eta Steve Jobsen kasua adibide ona da, medikuntza alternatiboaren emaitza txarrak gutxitan kontatzen baitira. Zergatik? Kasu gehienetan mediku horietako batengana joan eta funtzionatzen ez badu, haserretu eta ez duzulako kontatzen. Jendea ez da kexatzen ez kontsumitzaileentzako udal arreta zerbitzuetan, ezta osasun zerbitzuetan ere. Beraz, horrelako gertaerak galduta geratzen dira, kontatu gabe. Steve Jobsek sendaezina zen gaixotasun bat zuen, tratamendu gogorra eskatzen zuena, pankreako minbizia hain zuzen ere. Detektatu zitzaion unean operatzeko aukera zuen, eta kirurgia eta tratamendu oso gogor bat jasanez, sendatzeko portzentaje bat zuen. Gizon honek munduko osasun zerbitzu onenak jasotzeko aukera zuen, oso aberatsa zelako. Berak, ordea, bizitza naturalago baten aldeko apustua egin zuen, eta beste modu batera sendatu nahi izan zuen. Medikuak opera zezakeela esan zionetik urtebetera, jarrera zuzendu eta gaizki sentitzen hasi zenean, medikuntza tradizionalera itzuli zen, baina dagoeneko beranduegi zen. Izan ere, urtebete lehenago gaixotasunak konponbidea bazuen ere, orduan ez. Tratamendu aringarrien bitartez mina kenduko ziotela, baina seguruenik gaixotasun horrek hil egingo zuela esan zioten.

Nik uste kasu hori askotan gertatu den zerbait izan dela, hau da, jende asko dagoela eritasun baten aurrean eman zaion diagnostikoarekin zalantzan dagoena; psikologoek definitzen duten bezala, albiste txar bat jasotakoan edukitzen dugun ukapen fasean, alegia. Horrek askotan medikuntza alternatiboa hautatzea dakar eta, horren bitartez, agian sendatze prozesuan funtsezkoa izan daitekeen denbora galtzea. Ez gara, beraz, horrelako gauzen jakitun. Arazo handiena zera da, horrelako gauzak ez dizkigutela kontatzen. Horrez gain, nik uste dut arlo honetan ere badela beste gai anker bat: modu alternatiboan tratatzen dutenek orain arte aipaturikoa jakin arren, medikuarenera joateko aholkua eman beharrean, gaixotasuna sendatzen saiatuko direla esaten dizute. Ez hori bakarrik, hemen Iruñean bertan, noizean behin jendea biltzen da eta baieztatzen du, adibidez, HIESA bezalako infekzio arraroak eta minbizia ez direla benetan zientziak definitzen dituen modukoak, jarrera oker baten bitartez sortzen direla baizik. Hots, horien arabera, ezezkotasun moduko zerbait daukagu arazo fisikoak sortzen dituena, eta hori zuzentzeko, eskatutako hirurehun euroak ordainduta zeure burua ikusarazten eta terapia batzuk egiten erakusten dizuten ikastaro bat eskaintzen dizute. Inor horien amuetan erortzen bada, bere dirua galtzeaz gain, sendatze prozesuan garrantzitsua izan daitekeen denbora galduko du.

Beste adibide garbi bat da Afrika edo Ameriketako tropikaletara GKEekin garapen lankidetzan laguntzera joaten direnen artean gertatzen ari dena. Toki horietan malaria dago eta bertara lan egitera joaten diren gehienak homeopatiaren edo beste medikuntza tradizionalen jarraitzaile izanik, malaria sendatzeko laborategi homeopatikoetako produktuak eramaten dituzte. Duela urte batzuk, afrikar ingurune horretan lan egiten duten Osasunerako Mundu Erakundeak eta zenbait GKEk ohar bat atera behar izan zuten eskatuz produktu horiek ez erabiltzeko, mesedez, malariaren aurka babesten ez dutelako. Egun, paludismoaren tratamendu profilaktikoak, palundrinek esaterako, bihotzerrea sortzen du, baina badakigu gaixotasunetik babesteko balio duela. Arrisku handikoa da, beraz, farmazietan gaixotasun honetatik babesten ez duten produktuak saltzea, medikamendu bezala saltzea, alegia. Hala eta guztiz ere, Espainian eta Europa osoan dagoen botiken lege batek hori baimentzen du. Hori ikaragarri zentzugabea da, baina, bueno, espero dut Steve Jobsena bezalako kasu gehiago ez egotea.

Urte askotan, esaterako, beste kasu bitxi bat ere izan dugu: txertoen aurkako gero eta handiagoa den mugimendua. Zenbait gurasok ez dizkie euren seme-alabei txertoak ematen horrek autismoa sortuko diela pentsatzen baitute. Gaur egun badakigu, haurrei ematen zaien txerto hirukoitz birikoa jasotzeak autismoa sortzen duela zioen ikerketaren artikulua faltsua zela eta hura idatzi zuena auziperatua izan zela (artikulua ingelesez). Hau da, froga fidagarriak ez emateaz gain, asmo txarreko artikulua zen, beste botika alternatibo batzuk saltzeko asmoz idatzia. Aitzitik, artikulu hura idatzi zenetik hamar urte pasatu badira ere, jende askok datu faltsu horiek erabiltzen jarraitzen du. Zenbat jende hil ote da munduan euren gurasoek haur zirela txertoa eman nahi izan ez zielako? Txikitan txertorik jasotzen ez dutenek arazoak izaten dituzte bidaiatzerakoan; izan ere, infekzio horiek existitzen diren lekuetara joan nahi dutenean, txikiak zirenean euren gurasoek eman ez zizkien txertoak jaso behar izaten dituzte. Eta ez dugu ahaztu behar, errubeolaren eta elgorriaren txertoak hartzea, esaterako, arriskutsua dela adin batetik aurrera. Iaz, Granadako eskola batean, epaile batek haurrak txertoa hartzera behartu zituen, euren gurasoek seme-alabei txertoak ez jartzea erabaki baitzuten. Hori izugarria da, benetan axolagabea, Ordena Erlijioso batzuk, adibidez, odolaren transfusioa ukatzea bezain axolagabea. Horrek beldurtu egiten gaitu, jendea honaino nola irits daitekeen pentsatzera bultzatu. Bada, etxean bertan ditugu eta horrelako gauzak egiten jarraitzen duen jende asko dago.

Azkenaldian gertakari paranormalez jositako edo heriotza ondorengo bizitzaz hitz egiten diguten serie, programa, film… asko ikus daitezke. Uste duzu mota honetako programazioak arlo horien inguruko sinestunen kopurua areagotzen duela? Beste modu batera esanda, zenbaterainokoa da prentsak eta komunikabideek frogatu gabeko gertakari horietan egiten duten eragina? Begira, duela urte asko arrakasta handia izan zuen seriea izan zen “Expediente X” eta badirudi mundu guztiak ulertu beharko lukeela bertan erakusten zena fikzioa zela. Jende askok, ordea, sinetsi egiten zuen bertan ikusitakoa; izan ere, urte hauetan guztietan errepikatu diguten hori kontatzen zuen. OHE (gazteleraz OVNI) batez galdetzen badizut, adibidez, segituan plater hegalari bat irudikatzen duzu, begi irtenak dituzten estralurtarrak barruan imajinatuz. Hori ez dugu eskolan ikasi, komunikabide eta pelikulek kontatu diguten zerbait da. Nik “¡Vaya Timo!” izeneko liburuen bilduma bat zuzentzen dut, eta liburu horietako bat “Las Brujas ¡Vaya Timo!” da. Kontu egizu berrogeita hamar mila pertsona hil zirela kolektiboki horren harira; hau da, Erdi Aroan berrogeita hamar mila pertsona hil zituztela eta ehunka eta milaka pertsona torturatuak izan zirela sorginkeria egotzita. Hemen inguruan Zugarramurdiren adibidea daukagu, oraintxe epaiketaren eta heriotzaren laurehungarren urteurrena ospatzen delarik. Inkisidoreak berak ez zuen sinesten epaitu ziren gertakariak gertatzea posible zenik. Alabaina, sorginak aipatutakoan denok imajinatzen ditugu noizean behin elkartzen ziren emakume haiek, akelarreak, ukenduak egiten zituztenak eta erratzaren gainean hegan egiteko gai zirenak. Asmakizun hutsa. Inork ez zuen inoiz sorgin bat hegan ikusi, inork ez zuen haien ukendurik erabili eta inork ez zuen akerrekin harremanik izan. Hori ez zen existitzen, seguruenik gaixo zegoen norbaiten asmakizuna izan zen, botere handia zuen norbaitena.

Orain banpiroen pelikulak modan daude. Horiek literaturak sortutako ezaugarriak dituzte, hain zuzen ere, Bram Stockerrek asmatutako drakularen ezaugarriak. Pixkanaka gai honekiko grina sortzen joan da, zinearen, telebistaren, liburuen, komikien eta orain telebistako serieen bitartez. Gidoilariak banpiroen ezaugarriak aldatzen joan dira pelikula eta serieetan. Hain zuzen ere, “Los Vampiros ¡Vaya Timo” liburuan Jordi Ardanuyk liburu edo pelikula batetik bestera banpiroak egin dezakeena nola eboluzionatzen joan den aztertu zuen. Duela urte batzuk telebistako serie horietako batean, “Buffy, la cazavampiros” seriean, alegia, banpiroek joko gehiago emateko, esan zuten banpiroak eguzkiaren zuzeneko argiaren bidez baino ez zirela hiltzen, eta, beraz, itzaletan egon zitezkeela. Hasiera batean, Bram Stockerren drakulak egunez, eguzkia ateratzean, etxera itzuli behar zuen eta hilkutxa batean sartu. Gero gauzak aldatzen joan ziren, bat-batean egun osoan edozer gauza egin dezaketen banpiroak dauzkagu, Crepúsculo-koak, adibidez. Azken batean, mitoak dira gauza horiek kontatzen dituztenak eta egia da hedabideetan gai horiek ugaritzeak gizartean hedatu eta ezagun bihurtzen dituela.

Zuk diozu ea zenbat pertsonek sinesten duten benetan banpiroetan? Nik buelta emango nioke galderari: nori ez zaio inoiz gertatu leku ilun batean gauez geratzea? Badakizu ez dela ezer gertatzen etxean bakarrik eta ilunpetan zauden egun horietan; dena den, denok beldurtzen gara apur bat. Nork sartu digu beldurra gorputzean? Bada, gauetako istorioen asmatzaileek.

Beste gaietako bat karta, astro, seinale… bidezko iragarpenak dira. Engainatu egiten gaituzte, edo zerbaitetan, edozer gauzatan sinesteko beharra daukagu? Bi gauzak. Egia da engainatzen gaituztela, inork ezin du etorkizuna ezagutu. Hala balitz, jendea aberastu egingo zen kiniela eta loteriarekin. Nolanahi ere, ez dute egiten. Edo bestela, ekonomialariek etorkizuna iragarri ahal izangoko balute… Bueno, egia esan, nik uste zerbait iragartzen badakitela, poltsikoak betetzeko beste. Horixe da iragarleek egiten dutena, daukagun larritasunetik dirua atera. Denok jakin nahi dugu zer gertatu behar zaigun gero, batez ere, etorkizun hori hobetu ahal izateko. Baina iragarpena ez da existitzen eta inork inoiz ez du etorkizuna ikusteko gaitasunik izan.

Egia da intuizioa duen jendea egon dela: asmatzaile edo ameslari handienak; hala nola, Steve Jobs, ameslari handia izan zena, etorkizunean jendeak gustuko izango zuena ikusteko gai zena. Tramankulu ezberdinak hartu eta soinuak grabatu eta erreproduzitzeko gai zen gailua asmatu zuen, dena egina zegoela ematen zuen arlo batean, grabazio kontuetan. Hori bai existitzen dela. Baina ez da batere paranormala: informazioa behar da, sena, sormena…, hots, giza abileziak. Zorionez inork ez daki ziur zein izango den bakoitzaren patua, gurea bezalako gizarte batean, gainera. Egia da funtsezkoak eta genetikoak direla baldintza sozial, kultural eta ekonomikoak. Hedabideak orain nolabait programatuta ote gauden esaten ari zaizkigu, geure geneek gaixotasun batekiko joera izatera bultzatzen gaituztela, edo nola lortzen duten pertsona bat bestea baino garaiagoa izatea edo begietako kolorea ezberdina izatea. Azken batean, bi generen oinordekoak gara eta horrek baldintzatzen du gure etorkizuna. Kontua da igarleek ez dutela horrelako gauzez hitz egiten. Igarleek izarrei edo kartei buruz hitz egiten digute. Hitz batez, egiten dutena, batez ere iragarle horietako baten bezeroarekin funtzionatzen duena, gauza politak esatea eta kasu egitea da. Bistan da kontsulta horiek diru bat kobratzen dizutela une batez kasu eginez.

Esanak esan, frogatu da bezeroa dela nahi gabe, zeharka, gauza horiek guztiak kontatzen dituena. Honi gazteleraz “lectura en frío” izena ematen zaio. Gauza pare bat iragarleari kontatu ondoren, honek esaten dizu bere ustez familian noizean behin dauzkazun arazoak konpondu beharra dauzkazula. Nola jakin duen hori? Ea, izan gaitezen apur bat serioak, nork ez du inoiz etxean tirabirarik izan, edo eztabaidatu? Mesedez, etxe batean beti dago eta iskanbila. Orduan, norbaitek institutuko lagunekin daukazun harreman horretan gehiago pentsatu behar duzula esaten dizunean, Marte zure etxean dagoelako eta honek eragina duelako, sinetsi egiten duzu. Baina benetan ez dizu ezer esan, etxekoak eta zure lagun onena ere gauza bera esaten ari baitzaizkizu.

Hau da, iragarpenaren arlo honetan aurkitzen ditugunak gauza nagiak eta hizkuntza arraroak dira. Nostradamusen profezia horiek, adibidez, edozer gertatzen dela ere hark ohartarazi gintuela esaten dutenak. Ezer esaten ez duen poema bat hartzen dute: “Egunsentiko hari gorriak Zundonian agertzen direnean, errege txikia muturrez aurrera eroriko da”. Zer da hori? Bada, futbol partida batekin, lurrikara edo beste edozer gauzarekin interpreta dezakezu. Esan nahi dudana zera da, hori ere asko egin da eta engainatuak izatea gustatzen zaigu. Ziur nago benetan horrelako gauzak norbaitek guri esatea gustatzen zaigula, norbaitek hitz egin eta guri kasu egitea.

Dagoeneko hitz egin dugu zertxobait “¡Vaya Timo!” bildumari buruz. Orain arte gai asko jorratu dituzue, kreazionismotik hasi eta gizakia ilargira iritsi izana konspirazioa den edo ez aztertzeraino. Dagoeneko 16 liburu idatzi dituzue eta pentsatzen dut gehiago prestatzen arituko zaretela. Nola sortu zen ideia hau? Eta nola aukeratzen dituzue gaiak? Urte asko dira ideia hau garatzen hasi ginenetik. Nik elkarte batean kolaboratzen dut, Sociedad para el Avance del Pensamiento Crítikon (SAPC), hain zuzen ere. Bertan pentsatu genuen orain kontatu dudan guztia ezagutarazi behar genuela, hau da, gertakizunen beste ikuspuntu bat. Liburuen funtzionamendua sinplea da, zuk daukazun zerbait da eta norbaiti utz diezaiokezu, norbaitekin komentatu. Gertatzen dena da liburutegi batera joan eta arlo horien inguruan idatzitako liburu guztiak Iker Gimenezenak edo estilo horretakoak direla: plater hegalarien ingurukoak, Maiek iragarritako munduaren amaiera… Inoiz ez dago esplikazio zientifikorik. Gero, beste aldetik, zientzia liburuak dauzkazu, zientziaz eta gauza benetan dibertigarriez hitz egiten dutenak, baina normalean gai horiez hitz egiten ez dutenak. Zulo moduko zerbait zegoen hor. Orduan pentsatu genuen: zergatik ez dugu zientziak gai horiei buruz hitz egitea lortzen? Horrela sortu zen bilduma hau, gainera, apur bat beligerantea egin nahi izan genuen, hau da, gauzak diren bezala aurkezten saiatu gara, eta horietako asko iruzur dira. Egia da iruzur hitzak apur bat beldurtzen duela. Hala ere, 16 ¡Vaya Timo! publikatu ditugu eta oraingoz ez dugu arazorik izan. Liburu hauetan esaten den guztia guztiz egia da eta, gainera, oso liburu arinak egiteko gaitasuna zutenekin hasi ginen hitz egiten: zientzia zabaltzeaz arduratzen direnak, kazetariak, zientzialariak, medikuak… Denek nahi zuten mitoak desarmatzearen joko horretan parte hartu, eta istorio horietatik zer zen egi kontatu. Izan ere, iruzur edo mito horietako bat desmuntatzen hastean konturatzen zara zientzia aldetik gauza asko daudela kontatzeko, ez dakizkigun gauza asko.

Kreazionismoari buruz hitz egitean gertatu zen, adibidez, Bibliak kontatutako oro egia eta Darwinen biologia asmakizuna den ideiari buruz hitz egitean. Jende askok gaizki ulertzen ditu biologia eta eboluzioa eta Enresto Cármenak, biologoa denak, bi ikuspuntuak kontatzea pentsatu zuen. Oso liburu dibertigarria geratu zen. Gazte jendeak irakurtzeko prestatuak dira, liburu gehienak oso mintzaira errazean idatziak, formularik gabeak baitira. Motzak dira, ehun eta hogeita zerbait orrikoak. Ez dira horren garestiak ere, eta orain formatu digitalean ere badaude, e-bookean.

Horrela sortu zen, bada, ideia bat bezala. Hemen inguruko jendearekin hitz egiten hasi ginen, gaztelania zekitenekin; izan ere, bildumarako jatorrizko liburuak nahi genituen, ez dagoeneko existitzen diren liburuen edizio berriak. Egia da mota honetako literatura existitzen dela, eta pixkanaka Espainiara iristen ari da. James Randi, Bill Bryson eta mota honetako liburuak idatzi dituzten beste idazle asko daude, baina guk liburutegi bat osatuko zuten testuak sortu nahi genituen.

Gaur egun liburuak editatzea eromena da. Guk editore bat aurkitu genuen, Serafín Senosiáin, hemen Nafarroan Laetoli editorialaren jabe dena. Horiek ere dibulgazio liburuak egiten ari ziren. Bilduma hau, beraz, editorial hori aurkitu genuelako sortu zen, dibulgazio zientifikoarekin eta arlo humanistikoekin oso sentsiblea zen editore bat zuelako. Hark bultzatu gintuen liburu txikiez osatutako bilduma bat egitera. Hamasei dira dagoeneko, laster gehiago izango ditugu. Nik uste hogeita hamarrera edo iristen garenean, bada, jada zaharrak izango garela.

Pentsatzen dut jarduera honek etsai batzuk sortuko zizkizula. Nola saihesten dituzu? Bada, beti bezala. Zera esango dut: arerioei sarritan bi kandelaz egin behar zaie argi. Bitxia da, badago jendea kritika bat egiten duzulako soilik haserretzen dena. Zerbait gaizki iruditzen zaizula esan eta bat-batean inkisidore bat zarela esaten dizute. CIAk ordaintzen didala ere esaten didate, euren abokatuak bidaliko dizkidatela…

“¡Vaya Timo!” bilduma, esaterako, psikoanalista, erlijio, homeopata eta plater hegalariak saltzen dituztenekin oso gogorra dena, ez da kontuan hartua izan, eta egindako kritika hori alde batera utzi du jendeak. Hori nahiago dute, alternatiboek gezurrak esan eta ihes egitea gogokoago dute; horregatik, normalean ez da eztabaidarik sortzen. Telebistan, ordea, bai jarri naizela batzuekin aurrez aurre. Zer egin behar diogu, ez naiz batzuen gustukoa. Ez dut eraso fisikorik jasan, baina gogoratzen naiz duela urte asko, ETBn, sorgin batek madarikatu ninduela, esan zidan bi urteren buruan burusoil geratuko nintzela. Ilea asko mozten dut, baina ilea izaten jarraitzen dut. Hau da, ez dit funtzionatu, madarikazioek ez dute funtzionatzen. Esan bezala, eraso fisikoak izatera ez naiz iritsi; irain serioak bai, eta mehatxuren bat ere bai, baina gutxienekoa dira. Beste eremu batzuetan, Interneten, adibidez, ni oso lotsagabea naiz eta norbaitek iraintzen banau, nik gehiago iraintzen dut. Horrek ez garamatza inora, garbi dago iseka egiteak ez duela ezer konpontzen eta, horregatik, badago momentu bat non pertsona horiei ele txarrak alde batera utzi eta arrazoiak emateko eskatzen diezun. Orduan, desagertu egiten dira.

Amaitzeko, eta hemen, Iruñeko Planetarioan gaudela aprobetxatuz, zure espezialitate zientifikoari buruz galdera bat egitea gustatuko litzaidake. Zure ustez, zein izan da azken urte hauetan astrofisikaren munduan gehien harritu zaituen aurkikuntza? Bada, begira, urte asko daramatzat lanean, beti gustatu izan zaidalako zerura begiratzea. 84. urtearen inguruan Complutensera sartu nintzen tesia egitera eta orduan hasi nintzen lehendabiziko aldiz astronomo edo astrofisikari lanetan. Orain konturatzen naiz garai hartatik erabat aldatu dela Unibertsoarekiko daukagun ikuspuntua. Mende laurdena pasa da ia une hartatik, eta gaur egun Planetarioan bertan kontatzen duguna, zerua… oso ezberdina da lehen kontatzen zenetik, nahiz eta garai hartan iruditu ordurako aurkitutakoa zela denetan modernoena.

Urte honetan Fisikako Nobel Saria eman zaio, hain zuzen ere, Unibertsoko energia eta materiaren zati handi bat zer den ez dakigula dioten ikerlari batzuei. Energia ilun horrek, gainera, nolabaiteko aldarapena egiten du, eta horren ondorioz unibertsoa pixkanaka gero eta azkarrago hazten ari da. Dudarik gabe kosmologiako ikerketa horiek, hau da, Unibertsoa nolakoa den, nondik datorren eta nora doan aztertzen duen zientzia hori dela denetan liluragarriena eta ustekabe gehien eman dizkiguna.

Laurogeigarren hamarkadan, Espainiar Telebistan Carl Saganen Cosmos seriea emititzen hasi ziren, eta honek hamahiru milioi pertsona zituen begira. A zer garaiak! Dokumental zientifikoak gaueko hamarretan jartzen zituzten telebistan, gaur egun bezala… Eta jendeak ikusi eta horiei buruz hitz egiten zuen, bertan garai hartako teoriez hitz egiten zela. Garai hartan geneukan unibertsoa asko aldatu da, eta aldaketa hori eman da orain badakigulako modu azkarragoan hedatzen dela, edota materia zati handi bat ezin ikus dezakegula. Orain, gero eta lan gehiago daukagu egiteko, eta hori benetan ederra da: jakitea gauzak ikasten joan ahala, oraindik asko dagoela egiteko. Zoragarria da hori.

Beno Javier, atsegin handiz aritu naiz zurekin hizketan eta orain berriro ere zure parte-hartzea eskertzea besterik ez zait geratzen. Ez da ezer, oso gustura egin dut eta barkatu hemen aurkitzeko eman behar izan dituzun itzuli guztiengatik.

Mila esker eta beste bat arte.

Javierren hitz-jario aberatsari esker berehala pasa zitzaigun elkarrizketa. Kontu horiei buruz gehiago sakondu nahi baduzue, Javier Armentiaren bloga jarraitu besterik ez duzue.